11. Fiil : Genellik


11.1. Aspekt (1)

11.2. Zaman

11.3. Şahıs

11.4. Sayı

11.5. Kip

11.6. Kökbaşı (2)

11.7. Fiilbaşı (3)

11.8. Olumluluk ve olumsuzluk

11.9. Soru

11.10. Ek zincirlemesi


(1) Aspekt = Hareketin devam edip etmediğini,

tekrarlanıp tekrarlanmadığını ifade eden kavram

(< Fransızca ve Ingilizce aspect < Latince aspectus)


(2) Kökbaşı = Lazca fiillerde kökünün başında bulunan vuayel eki


(3) Fiilbaşı = Lazca fiillerin başında yer alıp çoğu zaman yön belirten ek

______________________________________________________________________


Fiillerin çeşidi ile sözdizimi hakkında açıklama için bir sonraki bölüme bakınız (→ 12.).

______________________________________________________________________


◘◘◘ Edilgen çatı ◘◘◘


Lazca, tüm aspekt ve tüm zamanlarda ergatif ve datif sözdizimlerinin (→ 12., 13.) geliştiği dil olduğundan dolayı “edilgen” çatıya sahip değildir. Buna rağmen bazı partisipler (→ 14.) ve şahıssız kipteki fiiller (→ 11.5.), birçok dile edilgen ifadeleri kullanarak çevrilebilmektedir.

______________________________________________________________________


11.1. Aspekt


11.1.1. Bildirme kipi emperfektif aspekt göstergesi

11.1.2. Emperfektif aspekti de gösteren zaman göstergesi


Lazca fiillerde iki çeşit aspekt biçimi bulunmaktadır: emperfektif ile perfektif.


Emperfektif biçim,

“devam eden hareket”

“tekrarlanan hareket”

genel geçer”

“geçmişteki gelecek zaman”

...... vb ifade eder.


Perfektif biçim,

geçmişte bir kez gerçekleşip bitmiş hareket”

göz önünde bir kez gerçekleşip biten hareket”

“gelecekte bir kez gerçekleşmesi beklenen hareket”

“gerçekleşmiş hareket sonucu meydana gelen şimdiki durum”

...... vb ifade eder.


Lazca aspekt göstergelerinin tümü çokişlevlidir. “Kip ve aspekt gösteren” ile “aspekt ve zaman gösteren”ler bulunmaktadır.

_____________________________________________________________________________


11.1.1. Bildirme kipi emperfektif aspekt göstergesi


Lazca fiillerin çoğu tek-köklüdür. Sırf tek-köklü fiillerin bildirme kipinde gözlemlenen kök ilâvesi (→ 11.1.1.1.), emperfektif aspekt göstergesidir. İlavesiz kökün aspekti, genelde perfektiftir.


Bu kurala istisna teşkil eden az sayıda “ilâvesiz tek-köklü fiil” bulunmaktadır (→ 11.1.1.2.).


Ayrıca, tüm biçimleri emperfektif aspektli olan fiiller de bulunmaktadır (→ 12.).


Çok-köklü fiillerin çoğunda, bildirme kipinde, emperfektif kökü ile perfektif kökünün biçimi ayrıdır (→ 11.1.1.3.).

______________________________________________________________________


11.1.1.1. Kök ilâvesi


Kök ilâvesi yapı bakımından 5 gruba ayırılır. Bu çalışmadaki temsili biçimleri şöyledir.


[A] -am, -em, -im, -om, -um


[B] -er, -ur


[C] -omer (Batı) ~ -umer (Orta)(Doğu)


[D] -umer (Orta)(HP) ~ -umar (ÇX)


[E] -um (Batı)(Orta) ~ -umer (HP) ~ -ar (ÇX)


(A-1) {-am} ile {-um} tüm diyalektlerde bulunmaktadır. Hopa diyalektlerinin çoğu ile Çxala diyalektlerinde {-ap} ile {-up} olarak telaffuz edilip arkasına fırlatmalı konson bulunduğunda {-ap’} ve {-up’} değişkenleri gözlemlenmektedir.


(A-2) {-em}, pek seyrek olarak gözlemlemlenir. Yine de Arhavi-Pilarget vb diyalektlerinde “yapım eki {-ap-} ile oluşan ettirgen” fiillerde (→ 12.5.2.) kurallı olarak kullanılır. Diğer diyalektlerde bunu {-am} ~ {-ap} karşılıyor.


(A-3) {-om}, Orta diyalektlerde (en çok Arhavi’de) gözlemlenmektedir. Diğer diyalektlerde genelde {-um} ~ {-up} bunu karşılırken istisna olarak z*iroms (FN)(AH) (görüyor) fiiline, z*irams (PZ), zirams (AŞ)(*), zi(r)ops (HP) biçimleri denk olmaktadır.


(*) Ardeşen diyalektlerinin çoğunda /z*/ ile /z/ ayırt edilmemektedir.


(B) Orta ve Doğu diyalektlerde, /r/ foneminin vuayel arkasında sık sık kaybolduğundan dolayı, {-e} ve {-u} biçimleri çok yaygın gözlemlenmektedir.


(C) Tek örnek : u3’omers (Batı), u3’umers (Orta)(Doğu) (birine söylüyor)


(D) Örnek : çumers (Orta)(HP), çumars (ÇX) (bekliyor)


(E) Örnek : dodums (Batı)(Orta), dodumers (HP), dodvars (ÇX) (koyuyor)

---------------------------------------------------------------------------------------------------------


İlavesiz ve ilâveli fiil kök örnekleri :


[A] -ç- / -çam- ~ -çap- (yedirmek)

-t’ax- / -t’axum- ~ -t’axup- (kırmak)


[B] -mt’- / -mt’er- (kaçmak)

-putx-/ -putxur- (uçmak)


[C] -3’v-(*) / -3’omer- (Batı) ~ -3’umer- (OrtaDoğu) (birine söylemek)(***)


[D] -çv- (*) / -çumer- (Orta)(HP) ~ çumar- (ÇX) (beklemek)


[E] -dv- (*) / -dum- (Batı)(Orta) ~ -dumer- (HP) ~ -dvar- (ÇX) (koymak)


(*) Konson arkasında bulunan /v/ fonemi, /u/ önünde tüm diyalektlerde kurallı olarak kaybolur.


●●● (***) Lazcada “eylemden faydalanan kişi”ye göre fiillerin biçimi değişmektedir.


Eylemden özellilkle faydalanan kişi bulunmaksızın bir şey söylemek” ayrı bir fiildir. Bildirme kipi perfektif kökü, {-t’k’v-} ~ {-tkv-}; temsili biçimi (= bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil) it’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (HP) ~ tkumars (ÇX). Ayrıca Batı diyalektlerde {-zit’-} kökü, bu fiilin yeterlik kipi, şahıssız kipi ve tecrübe kipinde gözlemlenmektedir.

______________________________________________________________________


11.1.1.2. İlavesiz tek-köklü fiil


-bir- (Batı)  : oynamak

-bir- (OrtaDoğu) : şarkı söylemek

-gzal- (OrtaDoğu) : gitmek (1)

-mç’im- : (yağmur)yağmak (2)

-ncir-  : uyumak (Batı)

: yatmak, uyumak (OrtaDoğu)

-nçir- (Batı) ~ -mçvir- (Orta, Doğu) : yüzmek (3)

-orom- (Orta) ~ -x’orop- (Doğu) : sevmek (4)

-ster- (OrtaDoğu) : oynamak

-xel- (OrtaDoğu) : sevinmek (5)



(1) Orta ve Doğu diyalektlerde “gitmek” anlamında ilâvesiz tek-köklü fiildir.


Batı diyalektlerde ise “yürümek” ve “gitmek” anlamına gelen çok-köklü fiil olup iki adet emperfektif biçimi bulunmaktadır: biri ilâvesiz {-gzar-}; öbürü ilâveli {-gzalam-}.


(2) Artvin-Çxala diyalektlerinde “yağmur yağmak”, ilâveli fiildir. Bildirme kipi perfektif kökü, {-mç’v-}. Emperfektif kökü, {-mç’vip-} (ve fırlatnalı konson önünde {-mç’vip’-}).


(3) Orta ve Doğu diyalektlerde {-nçvir-} değişkeni de bulunmaktadır.


(4) “Sevmek” anlamlı Lazca fiilin perfektif biçimleri bulunmamaktadır.


Batı diyalektlerde “sevmek” anlamını taşıyan fiil, “hareket fiillerinin yeterlik kipi ile aynı tip biçimli hal fiili”dir. Hal fiili ile ilgili maddelere (→ 12.2., 13.2.) bakınız.


(“Sevdalanmak” anlamına gelen aynı kökenli fiilin ise hem emperfektif hem perfektif biçimleri bulunmaktadır. Evrim fiili ile ilgili maddelere (→ 12.3., 13.3.) bakınız.)


(5) Bu fiil, Orta ve Doğu diyalektlerde hem ilâveli hem ilâvesiz olarak gözlemlenmektedir. Batı diyalektlerde ise daima ilâvelidir.

______________________________________________________________________


11.1.1.3. Çok-köklü fiil


11.1.1.3.1. Tek-kökenli çok-köklü fiil


Örnek : “Bakmak”


Bildirme kipi perfektif kökü :

-3’er- (PZ)(*) ~ -3’ed- (AŞ) ~ -3’k’ed- (OrtaDoğu)


Bildirme kipi emperfektif kökü :

-3’er- (Batı) ~ -3’k’er- (OrtaDuğu)


Yeterlik kipi ve tecrübe kipi (→ 11.5.) kökü :

-3’elim/3’olim - (PZ) ~ -3’omil- (AŞ) ~ -3’k’omil- (OrtaDoğu)


(*) Pazar diyalektlerinde bildirme kipi tek-köklüdür.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.1.1.3.2. Çok-kökenli fiil


[İkikökenli fiil] Örnek : “yemek” (*)


Bildirme kipi perfektif kökü :

-şk’om-(Batı) ~ -ç’k’om- (OrtaDoğu)


Bildirme kipi emperfektif kökü :

-mxor-(Batı)(FN) ~ -mpxor- (FN- bir kısmı) ~ -pxor- (AH) ~ -mxor- (HP)


(*) Çxala diyalektlerinde tek-kökenli tek-köklü : -ç’k’om-.



[Üçkökenli fiil] Örnek : “yapmak”


Bildirme kipi perfektif kökü :

-ø- (= sıfır)(***) ~ -v- (Orta) ~ -x’v- (Doğu)


Bildirme kipi emperfektif kökü :

-kum- (Batı) ~ -kom- (Orta) ~ -kip- (Doğu)


Diğer kiplerdeki (→ 11.5.) kökü :

-xin- ~ -xen- (Batı) ~ -xen- (Orta) ~ -xven- (Doğu)


(***) Kökü sıfır (!!) olan fiil, bundan başka da mevcuttur (→ 13.9. Düzensiz fiil).

______________________________________________________________________


11.1.1.3.3. Çok-köklü olmasına rağmen

perfektif ve emperfektif kökleri eşbiçimli olan fiil


-bgar- ~ -mgar- (HP) : ağlamak


Lazca “ağlamak” fiili, yeterlik vb kiplerindeki kökü { -bgarin-} ~ {-mgarin-} olduğuna göre (→ 11.5.2.1.1.C) çok-köklüdür. Buna rağmen bildirme kipinde perfektif ve emperfektif kökleri eşbiçimlidir. İlavesiz tek-köklü fiiller ile (→ 11.1.1.2.) bu konudaki durumu aynıdır.

______________________________________________________________________


11.1.2. Emperfektif aspekti de gösteren zaman göstergesi

______________________________________________________________________


11.1.2.1. {-t’-}


Hatıra-umut” göstergesi {-t’-}, aynı zamanda emperfektif aspekt göstergesidir (→ 11.2.2.).

______________________________________________________________________


11.1.2.2. {-n}


{-n} morfemi, hareket fiillerinin bildirme kipinde

hem şimdiki zamanın,

hem 3’üncü şahsın,

hem tekil sayının,

hem de emperfektif aspektinin

göstergesidir.


{-n} morfemi,

yeterlik ile tecrübe kiplerindeki (→ 11.5., 13.5., 13.7.) hareket fiillerinin,

çok sayıda hal fiillerinin (→ 12.2., 13.2.) ve

evrim fiillerinin (→ 12.3., 13.3.)

şimdiki zaman tekil biçimlerinde tüm şahıs için kullanılmaktadır.


Ayrıca şahıssız kiptede (→ 11.5. 13.6.) kurallı olarak kullanıldığına göre şahısüstü” de denebilmektedir.

______________________________________________________________________


11.2. Zaman


11.2.1. Şimdiki zaman göstergeleri ile geçmiş zaman göstergeleri

11.2.2. “Hatıra-umut” göstergesi


Lazcanın temel zamanları, şimdiki zaman ile geçmiş zamandır.


●●● Lazcada gelecek zaman, istek kipinden türemiştir. Dolayısiyle gelecek zaman hakkında açıklama, istek kipi ile ilgili maddede (→ 11.5.) bulunmaktadır.


●●● “Daha önce geçmiş zaman”(1) ve “duyulmuş geçmiş zaman”(2) biçimleri için “Fiil : çekim” bölümüne (→ 13.) bakınız.


(1) Daha önce geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleşen bir olaydan daha önce meydana gelip bitmiş olan hareket ifade eden biçim” için önerilmiş terimdir. Türkçe gramerde “hikâye birleşik zamanı”.


(2) Duyulmuş geçmiş zaman = “Geçmişte gerçekleştiğini belirsiz birinden duyduğunu ifade eden biçim” için önerilmiş yeni terimdir. Türkçe gramerdeki “miş’li geçmiş zaman” ile ortak yönleri bulunmasına rağmen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır. Zaten Lazca “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin kullanımı, Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimininkinden oldukça uzaktır. Detaylı açıklama için “Fiil : çekim” bölümüne bakınız (→ 13.).

_____________________________________________________________________________


11.2.1. Şimdiki zaman ile geçmiş zaman göstergeleri 

_____________________________________________________________________________


11.2.1.1. Şimdiki zaman göstergeleri


Lazcada tüm zaman göstergeleri, çokişlevlidir. “Zaman-şahıs göstergeleri” teriminin, hatta “zaman-şahıs-sayı göstergeleri” teriminin de kullanılması, birçok durumda uygun olabilmektedir.


Şahıs (→ 11.3.) ile sayı (→ 11.4.) hakkında açıklama için sonraki maddelere bakınız.


Hareket fiillerinin bildirme kipi emperfektif köklere (ya da ilâvesiz köklere) eklenen şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil göstergeleri”nden başlıyoruz.


Kök ilâvesi {-er} veya {-ur} ise : {-n}

Diğer tüm durumlarda : {-s}


● Lazcada kelime sonunda /-rn/ diye konson grubu bulunamaz.

Dolayısiyle {-er- + -n} ile {-ur- + -n}, {-en} ve {-un} şeklinde gerçekleşmektedir.


Lazca emperfektif şimdiki zaman biçimi,

genel geçer”,

her zaman tekrarlanan hareket” ve

şimdi gerçekleşip devam eden hareket veya hal”

ifade eder.


Yani, Türkçe gramer ile karşılaştırırsak, hem şimdiki zaman biçimi (örneğin : “gidiyor”) hem “geniş zaman” (***) biçimine (örneğin : “gider”) denk olmaktadır.


(***) Türkçe “gider, gelir, yapar, vs” biçimleri “zaman dışı geçerlilik” ifadesi olup “geniş zaman” terimi bunlar için uygun değildir.

------------------------------------------------------------------------------------------------------


Aşağıdaki örneklerde bazı fiillerin başında kalın harf ile yazılan {i-}, {o-} ve {u-}, “kökbaşları”dır (→ 11.6.). (Kalın harf ile yazılmayan oroms fiilin başındaki vuayel, bunlardan değildir.)


çams ~ çaps  : yediriyor, yedirir

t’axums ~ t’axups : kırıyor, kırar


imt’en (1) : kaçıyor, kaçar

putxun (*) (1) : uçuyor, uçar


u3’omers ~ u3’umers : birine söylüyor, birine söyler


o3’k’en ~ o3’k’ers (OrtaDoğu)(2) : bakıyor, bakar


imxors ~ ipxors ~ imxors (3) : yiyor, yer

ikums ~ ikoms ~ ikips : yapıyor, yapar


ibgars ~ imgars (HP) : ağlıyor, ağlar

ibirs (Batı) : oynuyor, oynar

ibirs (OrtaDoğu) : şarkı söylüyor, şarkı söyler

igzars (Batı) : yürüyor, yürür ; gidiyor, gider

igzals (OrtaDoğu)  : gidiyor, gider

mç’ims ~ mç’vips (ÇX)(4) : (yağmur) yağıyor, (yağmur) yağar

incirs (Batı) : uyuyor, uyur

incirs (OrtaDoğu) : yatıyor, yatar ; uyuyor, uyur

inçirs ~ imçvirs (5) : yüzüyor, yüzer

oroms (Orta) ~ x’orops (Doğu) : seviyor, sever

isten ~ isters (OrtaDoğu) (6) : oynuyor, oynar

ixels (OrtaDoğu) (7) : seviniyor, sevinir



(*) Çamlıhemşin-M3’anu diyalektinde cun,

Ardeşen-Jilen-Mzğem diyalektinde jun (uçuyor).

(Jilen-Mzğem diyalektinde /j/ ile /c/ ayrı fonemdir.)


(1) [imt’er- + -n > imt’en], [putxur- + -n > putxun]


(2) Fındıklı diyalektlerinde genelde o3’k’en.


Batı diyalektlerde fiilbaşlı (→ 11.7., 19.) no3’ers/no3’en (PZ) ~ no3’en (AŞ) biçimleri bunu karşılamaktadır.

(3) Batı diyalektler ile Hopa diyalektlerinde aynı biçim bulunmaktadır. Fındıklı’da bazı yörelerde impxors değişkeni de gözlemlenmektedir.


Çxala diyalektlerinde bu fiil tek-köklü olup

emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil biçimi ç’k’omups olur.


(4) “Yağmur yağıyor” karşılığı : mç’ima mç’ims ~ mç’ima mç’iy (ÇM)(AŞ) ~ mç’vima mç’vips (ÇX). “(Kar) yağıyor” karşılığı, Lazcada ayrı bir fiildir (→ 13.9.).


(5) Orta ve Doğu diyalektlerdeki biçim imçvirs, yöreye göre imçfirs olarak telaffuz edilmektedir. Lazcada [f], başka konson arkasında bulunduğunda /v/ foneminin değişkenidir. Ayrıca inçvirs değişkeni de bulunmaktadır.


(6) Fındıklı diyalektlerinde genelde isten.


(7) Kök ilâveli ixelams biçimi de bulunmaktadır. Batı diyalektlerde sırf ixelams biçimi gözlemlenmektedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[Yöresel fonolojik değişkenler]


(PZ) Pazar diyalektlerinde :

- Bazen kelime sonunda bulunan /-ms/ ve /-rs/ konson grupları yerine /-y/ fonemi duyulmaktadır.

- Ayrıca kelime sonundaki /-rs/ konson grubu, sık sık sadece /-s/ olarak telaffuz edilmektedir (imxos, incis gibi).


●●● (ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinin çoğunda :

- Kelime sonundaki /-ms/ ve /-rs/ konson grupları, ancak soru göstergesi {-i}(→ 11.9.) önünde telaffuz edilir. Soru olmayan biçimlerde bu konson grupları kurallı olarak kaybolur. Onların yerine /y/ fonemi (ve bazen /e/, /i/ arkasında /ø/ [= sıfır]) gözlemlenmektedir.


- Soru biçim örnekleri:

çams-i, t’axums-i, u3’omers-i, imxors-i, ikums-i, ibgars-i, ibirs-i, igzars-i, igzalams-i, mç’i(m)s-i, incirs-i, inçirs-i, ixelams-i;


- Soru olmayan biçim örnekleri:

çay (*), t’axuy, u3’ome(y), imxoy, ikuy, ibgay, ibi(y), igzalay, igzay, mç’i(y), inci(y), inçi(y), ixelay.


(*) Bazen çams biçimi de gözlemlenmektedir.


●●● (AŞ) Ardeşen- Dutxe diyalektlerinde soru olmayan biçimlerde kelime sonundaki /-ms/ ve /-rs/ konson gruplarının arkasında kurallı olarak /-u/ fonemi eklenmektedir. Bu fonemin işlevi sırf telaffuzu kolaylaştırmak olup herhangi anlam taşımamaktadır.


Örnek :

çamsu, t’axumsu, imxorsu ...... (*)


(*) /-su/ önündeki /m/, çoğu zaman kaybolur. O zaman önündeki vuayel uzun olur.

ikumsu ~ iku(u)su, mç’imsu ~ mç’i(i)su


■ Buradaki /-u/ fonemi, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini de değiştirmez.


(OrtaDoğu) Orta ve Doğu diyalektlerde kelime sonundaki /-rs/ konson grubu, çoğu zaman /-s/ olarak telaffuz edilir (u3’umes, ibgas gibi).


Arhavi ilçesine bağlı Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vb köylerde konuşulan Lazca diyalektlerde /r/ fonemi bu durumda kaybolmamaktadır.


Soru göstergesi {-i}, inici ton ile telaffuz edilir, fiilin vurgu yerini değiştirmez.

_____________________________________________________________________________


11.2.1.2. Geçmiş zaman göstergeleri


Hareket fiillerinin bildirme kipi perfektif köklere (ya da ilâvesiz köklere) eklenen geçmiş zaman 3’üncü şahıs tekil göstergesi”nden başlıyoruz.


Geçmiş zaman 3’üncü şahıs tekil göstergesi, hem perfektif hem emperfektif aspektte istisnasız {-u}’dur.


{-u} morfemi,

yeterlik kipindeki (→ 11.5., 13.5.) hareket fiillerinin,

tecrübe kipindeki (→ 11.5., 13.7.) hareket fiillerinin,

çok sayıda hal fiillerinin (→ 12.2., 13.2.) ve

evrim fiillerinin (→ 12.3., 13.3.)

geçmiş zaman biçimlerinde tüm şahıs için kullanılmaktadır.


Ayrıca şahıssız kiptede (→ 11.5. 13.6.) kurallı olarak kullanıldığına göre “şahısüstü” denebilmektedir.


Lazca sade perfektif biçim (= fiilin perfektif kökü + geçmiş zaman göstergesi),

“göz önünde gerçekleşip biten hareket”,

“geçmişte bir kez gerçekleşmiş hareket”,

“geçmişte az kalsın gerçekleşecek olan (ama gerçekleşmemiş) hareket”

vb ifade eder.


Evrim fiilinin perfektif aspekti için sonraki bölümlere bakınız (→ 12.3., 13.3.).

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


◘◘◘ “Miş’li zaman” ◘◘◘


Türkçedeki “di’li geçmiş zaman” ile “miş’li geçmiş zaman” ayrımının karşılığı, birçok dilde olduğu gibi, Lazcada bulunmamaktadır. Lazcada bulunan “geçmişte meydana geldiğini başkasından duyulduğunu ifade eden biçim”in kullanımı (→ 13.), Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimlerininkinden oldukça uzaktır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


çu : yedirdi, yedirmiş

t’axu : kırdı, kırmış


imt’u : kaçtı, kaçmış

putxu : uçtu, uçmuş


u3’u : birine söyledi, birine söylemiş


o3’k’edu (OrtaDoğu)(1) : baktı, bakmış


şk’omu (Batı) ~ ç’k’omu (OrtaDoğu) (2) : yedi, yemiş

u (Batı) ~ vu (Orta) ~ x’u (Doğu) (3) : yaptı, yapmış


ibgaru ~ imgaru (HP) : ağladı, ağlamış

ibiru (Batı) : oynadı, oynamış

ibiru (OrtaDoğu) : şarkı söyledi, şarkı söylemiş

igzalu (Batı) : yürüdü, yürümüş ; gitti, gitmiş

igzalu (OrtaDoğu) : gitti, gitmiş

mç’imu (Batı, Orta, HP) ~ mç’u (ÇX)(4) : (yağmur) yağdı, yağmış

inciru (Batı) : uyudu, uyumuş

inciru (OrtaDoğu) : yattı, yatmış ; uyudu, uyumuş

inçiru ~ imçviru ~ inçviru : yüzdü, yüzmüş

isteru (OrtaDoğu) : oynadı, oynamış

ixelu : sevindi, sevinmiş


(1) Batı diyalektlerde fiilbaşlı (→ 11.7., 19.) no3’eru (PZ) ~ no3’edu (AŞ) biçimleri gözlemlenmektedir.


(2) Olumluluk baş-ekli (→ 11.8.) oşk’omu ~ oç’k’omu biçimleri yaygın kullanılmaktadır (***).


(3) Bu fiilin Doğu diyalektlerdeki kökü {-x’v-} şeklindedir. Lazcada konson arkasındaki /v/ fonemi, tüm diyalektlerde kurallı olarak /u/ foneminin önünde kaybolur.


(4) Olumluluk baş-ekli (→ 11.8.) domç’imu (Batı, Orta, HP) ~ domç’u (ÇX) biçimleri yaygın kullanılmaktadır (***).


■(***) Olumluluk baş-eki eklendiğinde vurgu kuralı değişmektedir (→ 11.8.).

______________________________________________________________________


11.2.2. hatıra-umutgöztergesi (= “şimdi haricindeki” zaman){-t’-}


Hem emperfektif aspekt göstergesi hem de “hatıra-umut” göstergesi olan {-t’-} morfemi, tüm diyalektlerde bulunmaktadır.


Arkasına daima ya geçmiş zaman göstergesi ya da istek kipi göstergesi eklenmektedir.


{-t’-} + geçmiş zaman göstergesi = emperfektif geçmiş zaman

{-t’-} + istek kipi göstergesi = emperfektif istek kipi (*)


(*) Varlık fiilinin gelecek zaman biçimleri ve

hal fiillerinin çoğunun gelecek zaman biçimleri

emperfektif istek kipinden,

hareket fiillerinin gelecek zaman biçimleri ve

hal fiillerinin bir kısmının gelecek zaman biçimleri

perfektif istek kipinden

türemiştir (→ 11.5., 13.).



Lazca emperfektif geçmiş zaman biçimi,

geçmişte devam eden hareket ve hal” ve

geçmişte tekrarlanan hareket”

ifade eder.


Arhavi diyalektlerinde ayrıca,

“geçmişte gerçekleşecek olan hareket ve hal (= geçmişteki gelecek zaman)”

dahi ifade eder.


(Diğer diyalektlerde “geçmişteki gelecek zaman” için ayrı biçimleri bulunmaktadır→ 11.5.1.2.3., 13.4.)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------


Aşağıda 3’üncü şahıs tekil biçimleri gösterilmiştir.


çamt’u ~ çap’t’u : yediriyordu, yedirirdi

t’axumt’u ~ t’axup’t’u : kırıyordu, kırardı


imt’ert’u : kaçıyordu, kaçardı

putxurt’u (1) : uçuyordu, uçardı


u3’omert’u ~ u3’umert’u : birine söylüyordu, birine söylerdi


o3’k’ert’u (OrtaDoğu)(2) : bakıyordu, bakardı


imxort’u ~ ipxort’u : yiyordu, yerdi

ikumt’u ~ ikomt’u ~ ikip’t’u (3) : yapıyordu, yapardı


ibgart’u ~ imgart’u : ağlıyordu, ağlardı

ibirt’u (Batı) : oynuyordu, oynardı

ibirt’u (OrtaDoğu) : şarkı söylüyordu, şarkı söylerdi

igzalt’u (OrtaDoğu) : gidiyordu, yola çıkıyordu

igzart’u (Batı) : yürüyordu, yürürdü, ; yola çıkıyordu

mç’imt’u ~ mç’vip’t’u (3) : (yağmur) yağıyordu, yağardı

incirt’u (Batı) : uyuyordu, uyurdu

incirt’u (OrtaDoğu) : yatıyordu, yatardı ; uyuyordu, uyurdu

inçirt’u ~ imçvirt’u ~ inçvirt’u : yüzüyordu, yüzerdi

oromt’u ~ x’orop’t’u (3) : seviyordu, severdi

istert’u : oynuyordu, oynardı

ixelt’u : seviniyordu, sevinirdi



(1) Çamlıhemşin- M3’anu diyalektinde curt’u (uçuyordu)(< cun), Ardeşen- Jilen-Mzğem diyalektinde jurt’u (< jun). Hal fiili olduğundan dolayı sade perfektif biçimi bulunmamaktadır.


(2) Batı diyalektlerde fiilbaşlı no3’ert’u biçimi gözlemlenmektedir.


(3) Kapantılı konson /p/, /t/, /3/, /ç/ ve /k/, fırlatmalı konson önünde tüm diyalektlerde fırlatmalı konson /p’/, /t’/, /3’/, /ç’/ ve /k’/ olur.


■ “Hatıra-umut” göstergesi {-t’-} ile geçmiş zaman göstergesinden oluşan {-t’u} hecesi, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez. Yukarıdaki örneklerde, iki-heceli fiillerde sondan ikinci, hece sayısı üçten fazla olan fiillerde sondan üçüncü hecesi vurguludur.

______________________________________________________________________


11.3. Şahıs


11.3.1. Tekişlevli şahıs göstergeleri

11.3.2. Çokişlevli şahıs göstergeleri


Lazca fiiller, ya şahıssız, ya tek-şahıslı, ya da iki-şahıslı olarak çekilir.


Çekim tipi, fiilin çeşidi (→ 12.) ve kipine (→ 11.5.) bağlıdır. Örneğin “Hareket fiil, tümleçli, bildirme kipi” ise iki-şahıslı olarak çekilir. “Şahıssız kip” ise şahıssız olarak çekilir.


Şahıs göstergesi, fiilin çeşidi ve kipine göre, ya özne göstergesi ya tümleç göstergesi ya da eylemden faydalananın göstergesi olur (→ 12., 13.).

____________________________________________________________


11.3.1. Tek-işlevli şahıs göstergeleri

 

İki grup tek-işlevli şahıs göstergesi bulunmaktadır.


11.3.1.1. Şahıs öneki : {b-}{ø-}{ø-}

11.3.1.2. Şahıs öneki II : {m-}{g-}{ø-}

______________________________________________________________________


11.3.1.1. Şahıs öneki : {b-}{ø-}{ø-}


Temsili biçimleri b- (***) : 1’inci şahıs

ø- [sıfır]  : 2’nci şahıs

ø- [sıfır]  : 3’üncü şahıs


Şahıs öneki {b-}{ø-}{ø-}, kökbaşının önüne (→ 11.6.) eklenmektedir. Çoğu zaman öznenin şahıs göstergesidir. Az sayıda evrim fiillerde tümlecin şahıs göstergesi olur (→ 12.3.).


●●● (***) 1’inci şahıs göstergesi {b-}’nin çeşitli değişkeni gözlemlenmektedir.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.1.1.1. Konson önünde {b-}’nin değişkenleri


Sesli konson d, z*, c, g ; v, z, j, ğ ; l, r, y önünde : b

Sessiz konson t, 3, ç, k ; f, s, ş, x (*) önünde : p-

Fırlatmalı konson t’, 3’, ç’, k’; x’ önünde : p’-

İkidudaksıl konson b, p, p’, m önünde : ø- (1)


Fiil kökü /n + konson/ ile başladığında :(m-)  (2)

Fiil kökü /n + vuayel/ ile başladığında : b- (3)

Fiil kökü /xt’/(Batı) ~ /xt/(OrtaDoğu) ile başladığında : (f-) ~ (p-)  (4)


b- (ğurun) bğurur ölüyorum, ölürüm

(zop’ons) bzop’on söylüyorum, söylerim (Orta);

anlatıyorum, anlatırım (Doğu)


p- (çams ~ çaps) pçam ~ pçap yediriyorum, yediririm

(şums ~ şupspşum ~ pşup içiyorum, içerim


p’- (ç’arums ~ ç’arups) p’ç’ari yazdım (OrtaDoğu)

(x’orops) p’x’orop seviyorum, severim (Doğu)


(1) İkidudaksıl konson önünde şahıs öneki {b-}, genelde {ø-} [sıfır] olarak gerçekleşir, yani telaffuz edilmez. Pazar diyalektlerinde ise sık sık fiil kökünün içine girip ara-eki olarak telaffuz edildiği gözlemlenmektedir. (→ 13.9. Düzensiz fiil)


(putxun) {b-} + putxur > puptxur (PZ) uçuyorum, uçarım


Diğer diyalektlerde putxur biçimindedir.


(2) /n + konson/ önünde {b-} + n > m.


(ncaxums) {b-} + ncaxum > mcaxum (demiri) dövüyorum

(nç’arums) {b-} + nç’arum > mç’arum yazıyorum (Batı)



(3) /n + vuayel/ önündeki şahıs öneki{b-} örneği pek nadir bulunmaktadır.

[Aşağıdaki örneknerde bulunan {go-} ile {ok’o-} ekleri, fiilbaşıdır (→11.7., 19.)]


gobnorum duruluyorum

ok’obnağuri (OrtaDoğu)(*) bayıldım


(*) bkz (AŞ-Ok’ordule) ok’obrağuni



(4) /xt/ ve /xt’/ önünde {b-} + x > f ~ p.

[Aşağıdaki örnekte bulunan {mo-} eki, fiilbaşıdır (→ 11.7., 19.)]


moft’i < mo- + {b-} + xt’i (Batı) geldim

mofti < mo- + {b-} + xti (FN bir kısmı)

mopti < mo- + {b-} + xti (FN bir kısmı)(AH)(Doğu)


--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.1.1.2. Vuayel önünde {b-}’nin değişkenleri


Kural v- : (PZ)(ÇM)(AŞ-Batı)

b- : (AŞ-Doğu)(FN)(AH)

v- : (HP)(ÇX)


(imt’en) vimt’er ~ bimt’er ~ vimt’er kaçıyorum, kaçarım

(ibgars ~ imgars) vibgar ~ bibgar ~ vimgar ağlıyorum, ağlarım


İstisna p’- : Tarihsel fonetik değişme sonucu (*) arkasına gelen /x’/ fonemi veya /x’v/ konson grubu kaybolduğunda


(*) Lazca diyalektlerin bugünkü halini mukayese ederek bazen tarihsel fonetik değişme hakkında inandırıcı bir sonuca varmak mümkündür. Doğu diyalektlerde kökü /x’/ fonemi ile başlayan düzenli fiillerin tümü Orta ve Batı diyalektlerde, bu fonemin kaybolduğundan dolayı, düzensiz olmuştur. Aşağıda Arhavi ve Hopa diyalektlerinden bu tip fiilin bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1. şahıs tekil biçimleri gösterilmiştir.


[Arhavi] [Hopa]

p’azum p’x’azup yontuyorum

p’orom p’x’orop seviyorum

p’ilom p’x’vilup vuruyorum

p’uram (1) p’x’urap (2) bağlıyorum


(1) urams : (AH) (kadın) bağlıyor bkz mğorams : (erkek) bağlıyor

(2) x’uraps : (HP)(kadın ve erkek) bağlıyor


Doğu diyalektlerde dahi birkaç örnek hakkında “/x’v/ konson grubunun kaybolma sonucu /p’ + vuayel/ biçimi meydana gelmiş”diye düşünülebilmektedir (→ 13.9. Düzensiz fiil). 

______________________________________________________________________


11.3.1.2. Şahıs öneki II : {m-}{g-}{ø-}


Temsili biçimi m- : 1. şahıs

g- : 2. şahıs

ø- [sıfır]  : 3. şahıs


Şahıs öneki II {m-}{g-}{ø-}, bir önceki maddede anlatılan şahıs öneki I {b-}{ø-}{ø-} ile aynı yerde, yani fiil kökünün önüne (daha doğrusu kökbaşının önüne) eklenmektedir.


Şahıs öneki II {m-}{g-}{ø-}, fiilin çeşidi ve kipine göre, özne veya tümlecin şahsını göstermektedir :


“Datif özneli hal fiili”,

Evrim fiili”,

Yeterlik kipindeki hareket fiili”,

“Tecrübe kipindeki hareket fiili”

...... vb’nın özne şahsı ;


Bildirme kipindeki tümleçli hareket fiili”

...... vb’nın tümleç şahsı.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.1.2.1. Şahıs öneki II {m-}{g-}’nin değişkenleri


Birinci şahıs göstergesinin 3 çeşit değişkeni bulunmaktadır: {m-}{mp’-}{ø-}.


ø- : İkidudaksıl genzel konson /m/ önünde

mp’- : Tarihsel fonetik değişme sonucu arkasına gelen /x’/ fonemi veya /x’v/ konson

grubu kaybolduğunda (*)

m-  : kalan tüm durumlarda


İkinci şahıs göstergesinin 4 çeşit değişkeni bulunmaktadır : {g-}{k-}{k’-}{ø-}.


ø- : Artdamaksıl kapantılı konson /g/, /k/, /k’/ önünde (**)

k’-  : /k’/ dışında fırlatmalı konson önünde ;

: Tarihsel fonetik değişme sonucu arkasına gelen /x’/ fonemi veya /x’v/ konson

grubu kaybolduğunda (*)

k-  : /k/ dışında sessiz ve fırlatmasız konson önünde


g- : kalan tüm durumlarda


(*) (BatıOrta) ilums ~ iloms (vurmak) ve bundan türemiş fiillerinin kök önünde ;

(Orta) oroms (sevmek) fiilinin kök önünde


(**) Artdamaksıl kapantılı konson önünde şahıs göstergesi {g-}, genelde {ø}[sıfır] olarak gerçekleşir, yani telaffuz edilmez. Pazar diyalektlerinde ise sık sık ara-eki olarak gerçekleşmektedir (→ 13.9. Düzensiz fiil).


--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.1.2.2. Şahıs öneki II {m-}{g-}{ø-}’ın kullanımı


[A] çams ~ çaps (yedirmek):


(BatıOrta) (Doğu)

mçams mçaps : bana yediriyor

kçams kçaps : sana yediriyor

çams çaps : (birine) yediriyor


kçam kçap : sana yediriyorum

pçam pçap : (birine) yediriyorum


[B] oroms (Orta), x’orops (Doğu) (sevmek)


(Orta) (Doğu)

mp’oroms (*) mx’orops : beni seviyor

k’oroms (**) k’x’orops : seni seviyor

oroms x’orops : (birini) seviyor


(*) /x’/ fonemi kaybolurken onun “fırlatmalılığı” /m/ fonemi yanında /p’/ şeklinde gerçekleşmiştir.


(**) /x’/ fonemi kaybolduğunda /k’/ fonemi vuayel önünde kalmıştır.

______________________________________________________________________


11.3.2. Çokişlevli şahıs göstergeleri


Hem şahıs göstergesi hem başka bir şeyin göstergesi olan 3 grup morfem bulunmaktadır.


11.3.2.1. Şahıs soneki I = şimdiki zaman göstergesi

11.3.2.2. Şahıs soneki II = geçmiş zaman göstergesi

11.3.2.3. Şahıs öneki III = kökbaşı {i-/u-}

______________________________________________________________________


11.3.2.1. Şahıs soneki I = şimdiki zaman göstergesi (→ 11.2.)


Bu maddede anlatılan şahıs sonekleri, sırf şimdiki zamanda kullanılmaktadır.


Şimdiki zaman şahıs sonekleri (çoğul göstergesi hakkında açıklama için 11.4. maddesine bakınız)



tekil

çoğul

1. şahıs

-ø

-ø (+ -t)

2. şahıs

-ø

-ø (+ -t)

3. şahıs

-s, -n

-an (*)


(*) Lazca diyalektlerin çoğunda /r/ ile biten kök ve kökbaşları (-er, -ur, -umer) arkasında {-nan} (**) biçimini alır. Çoğu zaman /r/ fonemi kaybolur.


(**) Çxala diyalekylerinde {-lan}

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.2.1.1. Şahıs öneki I (→ 11.3.1.1.) + Şahıs soneki I = Şimdiki zaman I



tekil 

çoğul

1. şahıs

b- ... -ø

b- ... -ø + (-t)

2. şahıs

ø- ... -ø

ø- ... -ø + (-t)

3. şahıs

ø- ... -s, -n

ø- ... -an (*)


(*) ve {-nan}~ {-lan}



[A] t’axums ~ t’axups (kırmak): Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(kırıyorum, kırıyorsun, vs)


(BatıOrta) tekil   çoğul

1. şahıs p’t’axum p’t’axumt (1)(2)

2. şahıs t’axum t’axumt (1)(2)

3. şahıs t’axums (3)(4) t’axuman


(Doğu) tekil çoğul

1. şahıs p’t’axup p’t’axupt

2. şahıs t’axup t’axupt

3. şahıs t’axups t’axupan


Üçüncü şahıs çoğul göstergesi {-an}, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez. Bildrime kipi emperfektif şimdiki zaman biçimlerinin vurgusu, 3. şahıs çoğul biçiminde sondan 3’üncü, diğer biçimlerde sondan 2’nci hecesindedir.


(1) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinin çoğunda /-u/ fonemi eklenir : p’t’axumtu, t’axumtu. Ama, soru biçimleri ise p’t’axumt-i, t’axumt-i olur.


■ /-mt/ arkasına eklenen /-u/, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.


(2) Çamlıhemşin- M3’anu diyalektlerinde/-e/ eklenir : p’t’axumte, t’axumte. Ama soru biçimleri p’t’axumt-i, t’axumt-i olur.


■ /-mt/ arkasına eklenen /-e/, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.


(3) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinin çoğunda kelime sonundaki /-ms/ konson grubu /-y/’ye dönüşür: t’axuy. Ama soru biçimi t’axums-i olur.


(4) Ardeşen- Dutxe diyalektlerinde, t’axumsu ~ t’axusu (→ 11.2.1.1.).



[B] çams ~ çaps (yedirmek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(yediriyorum, yediriyorsun, vs)


tekil çoğul

1. şahıs pçam ~ pçap pçamt ~ pçapt

2. şahıs çam ~ çap çamt ~ çapt

3. şahıs çams ~ çaps çaman ~ çapan


[Yöresel değikenleri, t’axums ~ t’axups örneğinde olduğu gibidir.]



[C] imt’en (kaçmak) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(kaçıyorum, kaçıyorsun, vs)


tekil  çoğul

1. şahıs vimt’er ~ bimt’er (1) vimt’ert ~ bimt’ert (1)(2)(3)

2. şahıs imt’er (1) imt’ert (1)(2)(3)

3. şahıs imt’en imt’eran ~ imt’enan (4)


(1) Bazı diyalektlerde vuayel arkasında /r/ fonemi kaybolur. Bimt’e ~ vimt’e, imt’e, bimt’et ~ vimt’et, imt’et biçimleri gözlemlenmektedir.


(2) Çamlıhemşin- M3’anu diyalektlerinde vimt’erte, imt’erte.


(3) Çamlıhemşin diyalektlerinin çoğu ile Ardeşen batı kısmı diyalektlerinde vimt’ertu, imt’ertu. Ardeşen doğu kısmı diyalektlerinde bimt’ertu, imt’ertu.


(4) Çeşitli diyalektlerdeki fiil çekimi karşılaştırıldığında bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman aslı biçiminin imt’eran olduğu varsayılabilmektedir. Halbuki bu biçim Pazar ilçesi dışında ancak dağ köyleri arasında Çamlıhemşin- M3’anu, Ardeşen- Jilen-Mzğem gibi en yükseklerinde bulunanlarda konuşulan diyalektlerde gözlemlenmekte olup Lazların büyük çoğunluğu imt’enan biçimini kullanmaktadır. (İmt’ernan biçimi de ara sıra gölemlenmektedir.)


● Ayrıca Borçka- Çxala diyalektlerinde imt’elan biçimi yaygındır.



[D] ulun (gitmek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(gidiyorum, gidiyorsun, vs)


tekil çoğul

1. şahıs vulur ~ bulur vulurt ~ bulurt

2. şahıs ulur ulurt

3. şahıs ulun uluran ~ ulunan (1)(2)(3)


[Bazı diyalektlerde gözlemlenen /r/ foneminin kaybı ve kelime sonuna eklenen /-e/ ile /-u/ vuayellerinin durumu, bu örnekte de daha sonraki örneklerde de, yukarıda anlatıldığı gibidir.]


(1) Bazen de ulurnan.


(2) Hopa- Azlağa diyalektinde ulvan. Uluran biçiminden vuayel arasındaki /r/ fonemi kaybolduktan sonra *uluan > *ulwan > ulvan diye fonetik değişme olmuş olduğu varsayılabilmektedir. Bu fiilden türemiş tüm fiillerde aynı biçim gözlemlenmektedir.

Ayrıca ulvan değişkeni, Çamlıhemşin-Ardeşen diyelektlerinde de sıklıkla gözlemlenmektedir.


(3) Çxala diyalektlerinde ulan. Bu fiilden türemiş tüm fiillerde aynı biçim gözlemlenmektedir.



[E] u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(ona söylüyorum, ona söylüyorsun, vs)

(Batı diyalektler)

tekil çoğul

1. şahıs vu3’omer ~ bu3’omer vu3’omert ~ bu3’omert

2. şahıs u3’omer u3’omert

3. şahıs u3’omers (1) u3’omeran ~ u3’omenan (2)


(Orta ve Doğu diyalektler)

tekil çoğul

1. şahıs bu3’umer ~ vu3’umer bu3’umert ~ vu3’umert

2. şahıs u3’umer u3’umert

3. şahıs u3’umers u3’umenan ~ u3’umelan (3)


(1) (ÇM)(AŞ) u3’omey ; soru biçimi u3’omers-i ?


(2) Bazen de u3’omernan.


(3) (ÇX) u3’umelan.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.2.1.2. Şahıs öneki (I + II) + şahıs soneki I

= şimdiki zaman I iki-şahıslı çekim


Lazca da iki-şahıslı olarak çekilen çok sayıda fiil bulunmaktadır. Birinci örnek : Hareket fiillerinden tümleçli fiil çams ~ çaps.


çams ~ çaps (yedirmek): Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(bana yediriyorsun, bana yediriyor, vs)


(BatıOrta)


bana

sana

buna, ona

Ben

(yok)

kçam

pçam

Sen

mçam

(yok)

çam

Bu, o

mçams

kçams

çams

Biz

(yok)

kçamt

pçamt

Siz

mçamt

(yok)

çamt

Bunlar, onlar

mçaman

kçaman

çaman


(Doğu)


bana

sana

buna, ona

Ben

(yok)

kçap

pçap

Sen

mçap

(yok)

çap

Bu, o

mçaps

kçaps

çaps

Biz

(yok)

kçapt

pçapt

Siz

mçapt

(yok)

çapt

Bunlar, onlar

mçapan

kçapan

çapan


● Yukarıdaki iki tabloda datif tümleç tekildir. Çoğul tümleçli biçimler için sonraki “Sayı” maddesine (→ 11.4.2.) bakınız.


●●● Lazcada kelime başındaki genzel fonemler (/m/, /n/), arkasına sessiz konson geldiğinde sessizdir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.2.1.3. Şahıs öneki II + “şahısüstü” zaman göstergesi I = şimdiki zaman II



tekil

çoğul

1. şahıs

m- ... -n

m- ... -an

2. şahıs

g- ... -n

g- ... -an

3. şahıs

ø- ... -n

ø- ... -an


Yeterlik kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,

Tecrübe kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,

Hal fiillerinin çoğu (→ 12.2., 13.2.) ve

Evrim fiilleri (→ 12.3., 13.3.)

bu şekilde çekilir.

Herbiri ile ilgili bölüm ve maddeye bakınız.

______________________________________________________________________

11.3.2.2. Şahıs soneki II = Geçmiş zaman göstergesi (→ 11.2.)


Geçmiş zaman şahıs soneklerinin tablosu : (sayı ve sayı göstergeleri hakkında açıklama için 11.4. maddesine bakınız.)



tekil

çoğul

1. şahıs

-i

-it (1)

2. şahıs

-i

-it (1)

3. şahıs

-u

-es (2)(3)


(1) (ÇM)(AŞ) Bazen -itu ~ -ite.


(2) (ÇM)(AŞ) -ey ~ -e; soru göstergesi önünde -es;


Dutxe diyalektlerinde -esu.


(3) (FN) Genelde kelime sonu ve sesli konson önünde -ez, sessiz konson önü ve soru göstergesi önünde -es. Yöreye göre de telaffuz azçok değişmektedir. Bu konuda daha ileri alan çalışmaları gerekmektedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.2.2.1. Şahıs öneki I + şahıs söneki II = geçmiş zaman I



tekil

çoğul

1. şahıs

b- ... -i

b- ... -it

2. şahıs

ø- ... -i

ø- ... -it

3. şahıs

ø- ... -u

ø- ... -es


●●● Şahıs soneki II’nin değişkenleri için bir önceki maddeye (11.3.2.2.) bakınız.



[A] t’axums (kırmak): Bildirme kipi sade perfektif (kırdım, kırdın vs ...)


tekil  çoğul

1. şahıs p’t’axi p’t’axit

2. şahıs t’axi t’axit

3. şahıs t’axu t’axes



[B] çams ~ çaps (yedirmek): Bildirme kipi sade perfektif (yedirdim, yedirdin vs)


tekil çoğul

1. şahıs pçi pçit

2. şahıs çi çit

3. şahıs çu çes



[C] imt’en (kaçmak): Bildirme kipi sade perfektif (kaçtım, kaçtın vs)


tekil  çoğul

1. şahıs vimt’i ~ bimt’i vimt’it ~ bimt’it

2. şahıs imt’i imt’it

3. şahıs imt’u imt’es



[D] ulun (gitmek) (*): Bildirme kipi sade perfektif (gittim, gittin vs)


tekil çoğul

1. şahıs vidi ~ bidi vidit ~ bidit

2. şahıs idi idit

3. şahıs idu ides


(*) Bu fiil çok-kökenli olup bildirme kipi emperfektif kökü ile

perfektif kökünün biçimi tamamen ayrıdır(→ 13.9.).



[E] u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) : Bildirme kipi sade perfektif

(ona söyledim, ona söyledin, vs)


tekil çoğul

1. şahıs vu3’vi ~ bu3’vi vu3’vit ~ bu3’vit

2. şahıs u3’vi u3’vit

3. şahıs u3’u (*) u3’ves


(*) Bu fiilin kökü = {-3’v-}. Lazcada konson arkasındaki /v/,

tüm diyalektlerde /u/ önünde kurallı olarak kaybolur.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.2.2.2. Şahıs öneki (I + II) + Şahıs soneki II

= Geçmiş zaman I iki-şahıslı çekimli


çams ~ çaps (yedirmek): Bildirme kipi sade perfektif

(bana yedirdin, bana yedirdi, vs)



bana

sana

buna, ona

Ben

(yok)

kçi

pçi

Sen

mçi

(yok)

çi

Bu, o

mçu

kçu

çu

Biz

(yok)

kçit

pçit

Siz

mçit

(yok)

çit

Bunlar, onlar

mçes

kçes

çes


● Yukarıdaki tabloda tümleçler tekildir. Çoğul tümleçli biçimler için sonraki “Sayı” maddesine (→ 11.4.2.) bakınız.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.3.2.2.3. Şahıs öneki II (→ 11.3.1.2. ) + “şahısüstü” zaman göstergesi II

= Geçmiş zaman II



tekil

çoğul

1. şahıs

m- ... -u

m- ... -es

2. şahıs

g- ... -u

g- ... -es

3. şahıs

ø- ... -u

ø- ... -es


Yeterlik kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,

Tecrübe kipindeki (→ 11.5., 13.) hareket fiilleri,

Hal fiillerinin çoğu (→ 12.2., 13.2.) ve

Evrim fiilleri (→ 12.3., 13.3.)

bu şekilde çekilir.

Herbiri ile ilgili bölüm ve maddeye bakınız.

______________________________________________________________________


11.3.2.3. Şahıs öneki III = Kökbaşı vuayel eki {i-/u-}


{i-/u-} kökbaşının (→ 11.6.) biçimi şahsa göre değişmektedir.


1. şahıs i-

2. şahıs i-

3. şahıs u-


Kökbaşlarının işlevi, fiilin çeşidi ve kipine göre değişmektedir. Burada tümleçli hareket fiillerinden u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) örneğini gösteriyoruz. Bu fiildeki {i-/u-} kökbaşı, eylemin “ başkasına, başkası için” yapıldığını gösterir.


Birlikte kullanılan şahıs öneki II (= {m-}{g-}{ø-}), 1. şahıs - 2. şahıs ayrımını net şekilde göstermektedir.


[Aşağıdaki tabloda tümleçler tekildir. Sonraki maddede (11.4. Sayı) çoğul tümleçler gösterilecek.]


u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek): Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(bana söylüyorsun, bana söylüyor, vs)

(Batı diyalektler)


öznenin şahsı ve sayısı

faydalanan = datıf tümleci

1. şahıs tekil

2. şahıs tekil

3. şahıs tekil

1. şahıs tekil

(yok)

gi3’omer

vu3’omer ~ bu3’omer

2. şahıs tekil

mi3’omer

(yok)

u3’omer

3. şahıs tekil

mi3’omers

gi3’omers

u3’omers

1. şahıs çoğul

(yok)

gi3’omert

vu3’omert ~ bu3’omert

2. şahıs çoğul

mi3’omert

(yok)

u3’omert

3. şahıs çoğul

mi3’omeran

~ mi3’omenan

gi3’omeran

~ gi3’omenan

u3’omeran

~ u3’omenan


(Orta ve Doğu diyalektler)


öznenin şahsı ve sayısı

faydalanan = datıf tümleci

1. şahıs tekil

2. şahıs tekil

3. şahıs tekil

1. şahıs tekil

(yok)

gi3’umer

bu3’umer ~ vu3’umer

2. şahıs tekil

mi3’umer

(yok)

u3’umer

3. şahıs tekil

mi3’umers

gi3’umers

u3’umers

1. şahıs çoğul

(yok)

gi3’umert

bu3’umert ~ vu3’umert

2. şahıs çoğul

mi3’umert

(yok)

u3’umert

3. şahıs çoğul

mi3’umenan

~ mi3’umelan

gi3’umenan

~ gi3’umelan

u3’umenan

~ u3’umelan



u3’omers ~ u3’umers (birine söylrmek) : Bildirme kipi sade perfektif  

(bana söyledin, bana söyledi, vs)

(Tüm diyalektler)


öznenin şahsı ve sayısı

faydalanan = datif tümleci

1. şahıs tekil

2. şahıs tekil

3. şahıs tekil

1. şahıs tekil

(yok)

gi3’vi

vu3’vi ~ bu3’vi

2. şahıs tekil

mi3’vi

(yok)

u3’vi

3. şahıs tekil

mi3’u

gi3’u

u3’u

1. şahıs çoğul

(yok)

gi3’vit

vu3’vit ~ bu3’vit

2. şahıs çoğul

mi3’vit

(yok)

u3’vit

3. şahıs çoğul

mi3’ves

gi3’ves

u3’ves


______________________________________________________________________


11.4. Sayı


11.4.1. Sayı gösteren çokişlevli sonekler


11.4.1.1. {-ø}, {-t}

11.4.1.2. {-s

11.4.1.3. {-n}, {-an}

11.4.1.4. {-u}, {-es}


11.4.2. Tümleç sayı göstergeleri

____________________________________________________________________________


11.4.1. Sayı gösteren çok işlevli sonekler

______________________________________________________________________


11.4.1.1. {-ø}, {-t}


Önceki maddede (11.3. Şahıs) anlatılıdığı gibi 1. ve 2. şahıs çoğul biçimler, hem şimdiki zamanda hem geçmiş zamanda {-t} soneki ile bitmektedir. Bu sonek, zaman göstergesi değildir.


Sayı göstergesi {-ø}(*), hem tekil göstergesi ve 1. veya 2. şahıs göstergesidir.


(*) = {-t}{-s}{-n}{-an}{-u}{-es} eklerinin hiç biri bulunmuyorsa


● {-t} soneki, iki-şahıslı olarak çekilen fiillerin tümlecinin 1. ve 2. şahıs çoğul göstergesi olarak da gözlemlenmektedir (→ 11.4.2.).

______________________________________________________________________


11.4.1.2. {-s}


{-s} soneki, hem şimdiki zaman göstergesi, hem 3. şahıs göstergesi, hem de tekil sayı göstergesidir.


Bu sonek, perfektif şstek kipinde (→ 11.5., 13.4., 13.5., 13.6., 13.7.) de kullanılmaktadır.


Bu sonek, yeterlik istek kipinde (→ 11.5.2.) “şahısüstü”dür.

______________________________________________________________________


11.4.1.3. {-n}, {-an}


{-n}(tekil) ile {-an}(çoğul) sonekleri, hem şimdiki zaman göstergesi, hem 3. şahıs göstergesidir.


Bu sonekler, tüm hareket fiilleririnin yeterlik kipi (→ 11.5., 13.5.) ve tecrübe kipinde (→ 11.5., 13.7.), çok sayıda hal fiillerinde (→ 12.2., 13.2.) ve evrimsem hal fiillerinde (→ 12.3., 13.3.), “şahısüstü”dür.


{-n} soneki, aynı zamanda emperfektif aspekt göstergesidir.


{-an} soneki ise, perfektif istek kipinde (→ 11.5., 13.4.) de kullanıldığına göre, aspekt göstergesi değildir.

______________________________________________________________________


11.4.1.4. {-u}, {-es}


{-u}(tekil) ile {-es}(çoğul) sonekler, hem geçmiş zaman, hem 3. şahıs göstergesidir.


Bu sonekler, tüm hareket fiilleririnin yeterlik kipi (→ 11.5., 13.5.) ve tecrübe kipinde (→ 11.5., 13.7.), çok sayıda hal fiillerinde (→ 12.2., 13.2.) ve evrimsem hal fiillerinde (→ 12.3., 13.3.), “şahısüstü”dür.


Her ikisi de hem emerfektif hem perfektif aspeklerde kullanılmaktadır.

_____________________________________________________________________________


11.4.2. Faydalanan veya tümlecin sayı göstergesi


İki-şahıslı olarak çekilen fiiller, öznesi tekil olsa da faydalananı 1’inci veya 2’nci şahıs çoğul ise coğul göstergesi olan {-t} ekini alırlar.


çams ~ çaps (yedirmek) : Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

(bana yediriyorsun, bize yediriyorsun, vs)

(BatıOrta)


özne

faydalanan

bana

bize

sana

size

buna,ona; bunlara, onlara

1. tek.

(yok)

kçam

kçamt

 pçam

2. tek.

mçam

mçamt

(yok)

 çam

3. tek.

mçams

mçaman

kçams

kçaman

 çams

1.çoğ.

(yok)

kçamt

 pçamt

2.çoğ.

mçamt

(yok)

 çamt

3.çoğ.

mçaman

kçaman

 çaman


(Doğu)


özne

faydalanan

bana

bize

sana

size

buna, ona; bunlara, onlara

1.tek.

(yok)

kçap

kçapt

 pçap

2.tek.

mçap

mçapt

(yok)

 çap

3.tek.

mçaps

mçapan

kçaps

kçapan

 çaps

1.çoğ.

(yok)

kçapt

 pçapt

2.çoğ.

mçapt

(yok)

 çapt

3.çoğ.

mçapan

kçapan

 çapan


●●● Lazcada kelime başındaki /m/ ve /n/ fonemleri, sessiz konson önünde sessizdir.


u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) : Bildirme kipi sade perfektif

(bana söyledin, bize söyledin, vs)

(tüm diyalektler)


özne

faydalanan

1. tekil

1. çoğul

2. tekil 

2. çoğul

3. tekilçoğul

1.tek. 

(yok)

gi3’vi

gi3’vit

vu3’vi ~ bu3’vi

2.tek. 

mi3’vi

mi3’vit

(yok)

u3’vi

3.tek. 

mi3’u

mi3’ves

gi3’u

gi3’ves

u3’u

1.çoğ. 

(yok)

gi3’vit

vu3’vit ~ bu3’vit

2.çoğ. 

mi3’vit

(yok)

u3’vit

3.çoğ. 

mi3’ves

gi3’ves

u3’ves


______________________________________________________________________


11.5. Kip (+ gelecek zaman)


11.5.1. Bildirme kipi (+ İstek kipi, dilek kipi, emir kipi, yasak kipi, yasak-istek kipi)

11.5.2. Yeterlik kipi (+ Yeterlik-istek kipi, yeterlik-dilek kipi)

11.5.3. Şahıssız kip (+ Şahıssız istek kipi, şahıssız dilek kipi)

11.5.4. Tecrübe kipi (+ Tecrübe-istek kipi, tecrübe-dilek kipi)(*)


(*) Kuramsal olarak var olabilen “tecrübe-istek kipi”, doğal konuşmalarda

gözlemlenmemektedir.


Lazca fiillerin kip, yapı bakımından “temel kipler” ile “türemiş kipler” olarak sınıflandırılmaktadır. Temel kipler, bildirme kipi, yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipidir.


Sırf “ettirgen olmayan hareket fiilleri (→ 12.4.)” tüm çeşit temel kiplere sahiptir. Diğer fiillerin ancak bildirme kipi gözlemlenmektedir.


Türemiş kipler, istek kipi, dilek kipi, emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipidir. Bunlardan istek kipi ile dilek kipi tüm temel kiplerden türer, emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipi sırf bildirme kipinden türer.


Bildirme kipi = Birisi bir eylemi “yapıyor”.


Yeterlik kipi = [1] Birisi bir eylemi “yapabilir”.

[2] Birisi bir eylemi “kazara yapıyor”.


Şahıssız kipi = Bir eylem “yapılır”.


Tecrübe kipi = Birisi bir eylemi “geçmişte en azından bir kez yapmıştı;

ne zaman, nasıl yapmış önemli değil”.


●●● Lazca gelecek zaman istek kipinden türemiştir.

_____________________________________________________________________________


11.5.1. Bildirme kipi ve bundan türemiş kipler

______________________________________________________________________


11.5.1.1. Bildirme kipi


Lazca bildirme kipi, konuşan kişinin gördüğü veya duyduğu veya sandığı hareket ya da hal ifade eder. Yani “biri bir eylemi yapar, yapardı, yapıyor, yapıyordu, yapıyormuş, yaptı, yapmış, yapmıştı vs” veya “biri bir haldedir, bir halde idi, bir halde imiş” vs ifade eder.


Bu çalışmada buraya kadar anlatılan biçimlerin tümü bildirme kipidir.

______________________________________________________________________


11.5.1.2. İstek kipi (+ gelecek zaman)


Bildirme kipinden türemiş istek kipinin sade biçimi, konuşan kişinin isteğini ifade eder. Yani “bir eylemi yapmak istiyorum”, “bir halde olmak istiyorum”, “birinin bir eylemi yapmasını istiyorum” veya “birinin bir halde olmasını istiyorum” vs ifade eder.


İstek kipi göstergesi (= {-a-} eki), emperfektif istek kipinde “hatıra-umut” göstergesi (= -t’-) arkasına eklenir. Perfektif istek kipinde ise fiilin köküne eklenir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.1.2.1. İstek kipi sade biçimi


[Emperfektif istek kipi örneği]


xert’as (< -xer- + -t’- + -a- + -s) : oturmuş halde kalsın


-xer- : xers ~ xen (*) (oturmuş halde olmak) hal fiilinin kökü

-t’- : hatıra-umut göstergesi

-a- : istek kipi göstergesi

-s : şimdiki zaman - 3. şahıs - tekil göstergesi


(*)Xers biçimi, sırf Pazar diyalektlerinde bildirme kipi emperfektif

3. şahıs tekil olarak gözlemlenmektedir.


[çekimi]

tekil  çoğul

1. şahıs pxert’a pxert’at

2. şahıs(1) (xert’a) (xert’at)

3. şahıs xert’as (2) xert’an (3)


(1) İkinci şahsın bir eylem yapması istendiğinde çoğu zaman emir kipi kullanılmaktadır. Bundan dolayı istek kipi 2. şahıs sade biçimlerinin kullanımı çok yaygın değildir. Buna rağmen istek kipi 2. şahıs biçimleri, cümlemsi son-edatlar önünde kurallı olarak gözlemlenmektedir. Ayrıca istek kipinden türemiş olan gelecek zaman biçimlerinde de 2. şahıs biçimleri çok yaygın kullanılmaktadır.


(2) (ÇM)(AŞ) xert’ay , ve soru biçimi xert’as-i ? (oturmuş halde kalsın mı ?)


(3) xert’an < xert’a- + -an  : iki adet /a/ fonemi, tek olarak telaffuz edilmektedir.



[Perfektif istek kipi örneği]


mç’imas (< -mç’im- + -a- + -s) : (yağmur) yağsın


-mç’im- : mç’ims ([yağmur] yağar, yağıyor) fiilinin kökü

-a- : istek kipi göstergesi

-s : şimdiki zaman - 3. şahıs - tekil göstergesi


● (ÇM)(AŞ) mç’imay , ve soru biçimi mç’imas-i ? (yağsın mı ?)


● (ÇX) mç’vas (temsili biçimi = mç’vips)



{İstek kipi + cümlemsi son-edatı = zaman ile ilgili zarfsal cümlemsi (→ 6.2., 13.)}


İstek kipinden gelecek zaman, “geçmişteki gelecek zaman” vs türemiştir.


Yasak-istek kipi, emperfektif istek ipinden türemiştir (→ 11.5.1.6.).



[Perfektif istek kipi iki-şahıslı çekim örneği]


u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek): Perfektif istek kipi

(bana söylesin, bize söylesin, vs)

(tüm diyalektler)


eylemi yapan

faydalanan

1. tekil

1. çoğul

2. tekil 

2. çoğul

3.tekilçoğul

1.tek. 

(yok)

gi3’va

gi3’vat

vu3’va ~ bu3’va

2.tek. 

(mi3’va)

(mi3’vat)

(yok)

(u3’va)

3.tek. 

mi3’vas

mi3’van

gi3’vas

gi3’van

u3’vas

1.çoğ. 

(yok)

gi3’vat

vu3’vat ~ bu3’vat

2.çoğ. 

(mi3’vat)

(yok)

(u3’vat)

3.çoğ. 

mi3’van

gi3’van

u3’van


-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.1.2.2. Gelecek zaman


Lazca fiillerin gelecek zaman biçimleri, istek kiplerinden türemiştir.(*) Diyalekte göre çeşitli değişken gözlemlenmektedir.


(*) Varlık fiilinin gelecek zaman biçimleri ve hal fiillerinin çoğunun gelecek zaman biçimleri emperfektif istek kipinden, hareket fiillerinin gelecek zaman biçimleri ve hal fiillerinin bir kısmının gelecek zaman biçimleri perfektif istek kipinden türemiştir (→ 11.5., 13.).


■■■ Gelecek zaman biçimlerinin vurgusu, tüm diyalektlerde daima {-a-} ekini (= istek kipi göstergesini) içine alan hecededir.


t’axums ~ t’axups (kırmak) (kıracağim, kıracaksın, vs)


[A] (PZ- batı ve orta kısmı)


tekil çoğul

1. şahıs p’t’axare p’t’axatere

2. şahıs t’axare t’axatere

3. şahıs t’axasere t’axanere ~ t’axanene



[B] (PZ- doğu kısmı)(ÇM)(AŞ)(FN)


tekil çoğul

1. şahıs p’t’axare (*) p’t’axaten

2. şahıs t’axare (*) t’axaten

3. şahıs t’axasen t’axanen


(*) Çamlıhemşin diyalektlerinde çoğu zaman p’t’axar, t’axar.


■ Bu durumda da vurgusu istek kipi göstergesini içine alan hecededir.


[C] (AH)

tekil çoğul

1. şahıs p’t’axare p’t’axaten

2. şahıs t’axare t’axaten

3. şahıs t’axasen t’axanoren ~ t’axanon


Pilarget, Sidere, Jin-Napşit diyalektlerinde çoğu zaman p’t’axar, t’axar.


Bu durumda da vurgusu istek kipi göstergesini içine alan hecededir.



[D] (HP) Hopa diyalektlerinde iki çeşit gelecek zaman biçimleri gözlemlenmektedir: birileri Arhavi diyalektlerinde bulunanlar ile aynı olup öbürü ise aşağıda gösterilenlerdir.


Hopa diyalektlerine özgü gelecek zaman biçimlerinin yapısı = {istek kipi + unon}(*)


(*) unon, tek başına bir hal fiili olup “istemek” anlamındadır (→ 12.2., 13.2.).


[D-1] Hopa- Mxigi

tekil çoğul

1. şahıs p’t’axaminon p’t’axatminonan (1)

2. şahıs t’axaginon t’axatginonan (1)

3. şahıs t’axasunon t’axasunonan



[D-2] Hopa- Makreal

tekil çoğul

1. şahıs p’t’axaminon p’t’axaminonan

2. şahıs t’axaginon t’axaginonan

3. şahıs t’axasinon t’axasinonan (2)



[D-3] Hopa- Sarp

tekil çoğul

1. şahıs p’t’axaminon p’t’axaminonan

2. şahıs t’axaginon t’axaginonan

3. şahıs t’axasiyon t’axasiyonan (2)


(1) Mxigi diyalektinde 1. ve 2. şahıs çoğul göstergesi {-t} telaffuz edilir.

(2) Makreal ile Sarp diyalektlerinde unon başındaki vuayel, 3’üncü şahıs biçimlerinde /i/’ye dönüşmüştür.



[E] (ÇX)

tekil çoğul

1. şahıs p’t’axaun p’t’axatun

2. şahıs t’axaun t’axatun

3. şahıs t’axasun t’axanun


p’t’axaunon, t’axaunon, t’axasunon, p’t’axatunon, t’axatunon, t’axanunon değişkenleri de gözlemlenmektedir.


_____________________________________________________________________________


11.5.1.2.3. Geçmişteki gelecek zaman


“Geçmişteki gelecek zaman”, “yapacaktım, yapardım, olacaktı, olurdu” vs ifade eder.


Hareket fiillerinin “geçmişteki gelecek zaman” biçiminin yapısında hem ilâvesiz kök (= perfektif) hem “hatıra-umut” göstergesi {-t’-}(= emperfektif) yer almaktadır.


Bu, “geçmişte bir kez gerçekleşecek olduğu halde (perfektif) gerçekleşememiş bir eylemden dolayı meydana gelip devam eden hoşnu3uzluk (emperfektif)” ifadesinin her iki aspekt ile ilgili olduğunu göstermektedir.


t’axums ~ t’axups (kırmak) (kıracaktım, kıracaktın, vs)


[A] (PZ)(ÇM)(AŞ)

tekil çoğul

1. şahıs p’t’axart’u p’t’axatert’u

2. şahıs t’axart’u t’axatert’u

3. şahıs t’axasert’u t’axanert’u



[B-1] Fındıklı- Sumla

p’t’axat’i p’t’axat’it

t’axat’i t’axat’it

t’axat’u t’axat’es



[B-2] Fındıklı- Ç’urç’ava

p’t’axat’t’i p’t’axat’t’it

t’axat’t’i t’axat’t’it

t’axastun (*) t’axat’t’es


(*) Orta ve Doğu diyalektlerde ovmalı konson arkasında bulunan fırlatmalı konson, kurallı olarak fırlatmasızlaşır.



[C] (AH) Arhavi diyalektlerinde emperfektif geçmiş zaman biçimi (→ 11.2.2.), “geçmişteki gelecek zaman” olarak dahi kullanılmaktadır.



[D-1] Hopa- Mxigi

p’t’axamint’u p’t’axatmint’es

t’axagint’u t’axatgint’es

t’axasunt’u t’axasunt’es



[D-2] Hopa- Makreal

p’t’axamint’u p’t’axamint’es

t’axagint’u t’axagint’es

t’axasint’u t’axasint’es



[E] (ÇX)

p’t’axaunt’i p’t’axaunt’it

t’axaunt’i t’axaunt’it

t’axasunt’u t’axanunt’es


■ “Geçmişteki gelecek zaman” biçimlerinde vurgu, daima istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecededir.

______________________________________________________________________


11.5.1.3. Dilek kipi


Lazca dilek kipi, genelde “keşke yapsaydım, yapsaydın ... , olsaydı ... ” vs gibi gerçekleşme ihtimali az veya hiç olmayan hareket veya hal hakkında yapılan hayali dilek ifadesidir.


Ayrıca Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde “teklıf” olarak da kullanılmaktadır. “Yapsam, yapsan ...” gibi.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.1.3.1. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)


Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde dilek kipinin yapısı {Bildirme kipi emperfektif geçmiş zaman biçimi + -k’o} ve {Bildirme kipi sade perfektif + -k’o}(*) şeklindedir. Burada ancak en yaygın kullanan perfektif dilek kipi gösteriyoruz. “Fiil : Çekim” bölümüne bakınız. (→ 13.)


(*) Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde {-k’o} ekinin değişkeni olarak

{-k’ona} biçimi de bulunmaktadır.


●●● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi, (Fındıklı diyalektlerinin tersine) {-k’o} ekinin arkasına eklenmektedir. Ayrıca 3. şahıs çoğul biçiminde {-k’o} ile {-es} eklerinin iç içe birleşme sonucu {-ek’es}(PZ), {-ek’oy} ~ {-ek’os}(ÇM)(AŞ) biçimleri gözlemlenmektedir.


t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırsaydım, kırsaydın, vs)


(PZ)

p’t’axik’o p’t’axik’ot

t’axik’o t’axik’ot

t’axuk’o t’axek’es


(ÇM)(AŞ)

p’t’axik’o p’t’axik’ot

t’axik’o t’axik’ot

t’axuk’o t’axek’oy (*)


(*) Soru biçimi: t’axekos-i ?


● Tekil değişkenler : p’t’axik’ona, t’axik’ona, t’axuk’ona


(FN)

p’t’axik’o p’t’axit’k’o

t’axik’o t’axit’k’o

t’axuk’o t’axesko

● Değikenler: p’t’axik’ona, t’axik’ona vs


Dilek kipi göstergesi {-k’o} ~ {-k’ona}, kelimenin vurgu yerini değiştirmez.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.1.3.2. (AH)(HP)(ÇX)


Arhavi ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde dilek kipinin en yaygın kullanan biçimi, aşağıda görüldüğü gibi, Fındıklı- Sumla diyalektlerindeki “geçmişteki gelecek zaman” biçimi (11.5.1.2.3.B-1) ile aynıdır. “Fiil : Çekim” bölümüne bakınız.


Bazen dilek kipi biçiminin arkasında {-k’o} ~ {-k’ona}(AH), {-k’on} ~ {-k’onna} (HP) sonekleri, vurgulama eki olarak gözlemlenmektedir.


(AH)(HP)(ÇX) (kırsaydım, kırsaydın, vs)

p’t’axat’i p’t’axat’it

t’axat’i t’axat’it

t’axat’u t’axat’es


[vurgulama eki ile](AH)

p’t’axat’ik’o p’t’axat’it’k’o

t’axat’ik’o t’axat’it’k’o

t’axat’uk’o t’axat’esko

● Değişkenleri : p’t’axat’ikona, t’axat’ikona vs


[vurgulama eki ile](HP)

p’t’axat’ik’on p’t’axat’it’k’on

t’axat’ik’on t’axat’it’k’on

t’axat’uk’on t’axat’eskon


● Değişkenleri : p’t’axat’ikonna, t’axat’ikonna vs


Dilek kipi vurgulama ekleri ({-k’o} ~ {-k’ona}, {-k’on} ~ {-k’onna}), kelimenin vurgu yerini değiştirmezler.

______________________________________________________________________


11.5.1.4. Emir kipi


Emir kipinde sırf 2. şahıs biçimleri bulunmaktadır. Bildirme kipi sade perfektif ile eçbiçimli olmalarına rağmen ses ton değişikliğinden dolayı kolayca fark edilmektedir.


t’axums ~ t’axups (kırmak) (kır, kırın, vs)


tekil çoğul

1. şahıs (yok) (yok)

2. şahıs t’axi t’axit

3. şahıs (yok) (yok)



Tek-şahıslı çekim örnekleri: (otur !, kaç! vs)


[temsili biçim] [emir kipi]

doxedun (oturmak) : doxedi ! , doxedit !

imt’en (kaçmak) : imt’i ! , imt’it !

mulun (gelmek) : moxt’i ! , moxt’it ! (Batı)

~ moxti ! , moxtit ! (OrtaDoğu)

ulun (gitmek) : idi ! , idit !



İki-şahıslı çekim örneği :


u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) (bana söyle, bize söyle, vs)


(tüm diyalektlerde)


özne

faydalanan

1. tekil

1. çoğul

2. tekilçoğul 

3. tekilçoğul

1.tek. 

(yok)



(yok)

(yok)

2.tek. 

mi3’vi

mi3’vit

u3’vi

3.tek. 

(yok)

(yok)

1.çoğ. 

(yok)

(yok)

2.çoğ. 

mi3’vit

u3’vit

3.çoğ. 

(yok)

(yok)

 

______________________________________________________________________


11.5.1.5. Yasak kipi


Lazcada yasak kipi ile emir kipinin biçimleri apayrıdır. Yasak kipi, “olumsuz emir kipi” değildir.


Yasak kipinin yapısı {mot + bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman biçimi}dir. Sırf 2. şahıs biçimleri bulunmaktadır.


(doxedun) mot doxedur !  : oturma !

mot doxedurt ! : oturmayın !


(ibgars) mot ibgar ! : ağlama !

~ (imgars) ~ mot imgar !

(imt’en) mot imt’er !  : kaçma !

(mulun) mot mulur !  : gelme !

(t’axums) mot t’axum !  : kırma !

(ulun) mot ulur !  : gitme !


■■■ Yasak kipi göstergesi mot, vurgusuzdur. Daima vurgulu telaffuz edilen soru zarfı mot (niye, niçin) ile konuşma dilinde karıştırılmaz. Yazma dilinde ise eşbiçimli oldukları için ünlem işareti (= !) ve soru işareti (= ?) gerekmektedir.


(doxedun) mot doxedur ?  : niye oturuyorsun ?

(ibgars) mot ibgar ? : niye ağlıyorsun ?

~ (imgars) ~ mot imgar ?

(imt’en) mot imt’er ?  : niye kaçıyorsun ?

(mulun) mot mulur ?  : niye geliyorsun ?

(t’axums) mot t’axum ?  : niye kırıyorsun ?

(ulun) mot ulur ?  : niye gidiyorsun ?

● Yasak kipi göstergesinin mo ~ moy değişkenleri gözlemlenmektedir. Soru zarfı mot’un değişkenleri olan mo ~ moy ile eşbiçimlidirler. Aynı kökenli oldukları düşünülebilmektedir.

______________________________________________________________________


11.5.1.6. Yasak-istek kipi


Yasak-istek kipi, “yapmayayım, yapmasın ...” vs ifade eder.


Yapısı, Çamlıhemşin ile Çxala arasında konuşulan diyalektlerde, {mot + emperfektif istek kipi biçimi}dir. İkinci şahıs biçmilerinin kullanımı çok yaygın değildir.


●●● Pazar diyalektlerdeki yapısı {mot + perfektif istek kipi biçimi}dir. “13. Fiil : Çekimi” bölümüne bakınız.


Tek-şahıslı çekim örnekleri :


[A] ikums ~ ikoms ~ ikips (yapmak) (yapmayayım, yapmasın, vs)


[A-1](Batı)

tekil çoğul

1. şahıs mot vikumt’a mot vikumt’at

~ mot bikumt’a ~ mot bikumt’at

2. şahıs (mot ikumt’at) (mot ikumt’at)

3. şahıs mot ikumt’as mot ikumt’an

~ mot ikumt’ay


[A-2](Orta)

mot bikomt’a mot bikomt’at

(mot ikomt’a) (mot ikomt’at)

mot ikomt’az mot ikomt’an

~ mot ikomt’as


[A-3](Doğu)

mot vikip’t’a mot vikip’t’at

(mot ikip’t’a) (mot ikip’t’at)

mot ikip’t’az mot ikip’t’an

~ mot ikip’t’as


[B] ulun (gitmek) (gitmeyeyim, gitmesin, vs)


[B-1](Batı)

mot bulurt’a mot bulurt’at

(mot ulurt’a) (mot ulurt’at)

mot ulurt’as mot ulurt’an

~ mot ulurt’ay


[B-2](OrtaDoğu)

mot bulut’a mot bulut’at

(mot ulut’a) (mot ulut’at)

mot ulut’az mot ulut’an

~ mot ulut’as



[C] t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırmayayım, kırmasın, vs)


[C-1](BatıOrta)

mot p’t’axumt’a mot p’t’axumt’at

(mot t’axumt’a) (mot t’axumt’at)

mot t’axumt’as mot t’axumt’an

~ mot t’axumt’ay


[C-2](Doğu)

mot p’t’axup’t’a mot p’t’axup’t’at

(mot t’axup’t’a) (mot t’axup’t’at)

mot t’axup’t’az mot t’axup’t’an

~ mot t’axup’t’as



[D] doxedun (oturmak) (oturmayayım, oturmasın, vs)


mot dopxedurt’a mot dopxedurt’at

(mot doxedurt’a) (mot doxedurt’at)

mot doxedurt’as mot doxedurt’an


Değişkenleri artık yazılmamıştır.



İki-şahıslı çekim örnekleri :


u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) (bana söylemesin, vs)


(Batı)

özne

faydalanan

1. tekil

2. tekil

3. tekil, coğul

1.t.

(yok)

mot gi3’omert’a

mot vu3’omert’a ~ mot bu3’omert’a

2.t.

(mot mi3’omert’a)

(yok)

(mot u3’omert’a)

3.t. 

mot mi3’omert’as

mot gi3’omert’as

mot u3’omert’as

1.ç.

(yok)

mot gi3’omert’at

mot vu3’omert’at ~ mot bu3’omert’at

2.ç.

(mot mi3’omert’at)

(yok)

(mot u3’omert’at)

3.ç.

mot mi3’omert’an

mot gi3’omert’an

mot u3’omert’an


(OrtaDoğu)

özne

faydalanan

1. tekil

2. tekil

3. tekil, çoğul

1.t.

(yok)

mot gi3’umet’a

mot bu3’umet’a ~ mot vu3’umet’a

2.t.

(mot mi3’umet’a)

(yok)

(mot u3’umet’a)

3.t. 

mot mi3’umet’as

mot gi3’umet’as

mot u3’umet’as

1.ç.

(yok)

mot gi3’umet’at

mot bu3’umet’at ~ mot vu3’umet’at

2.ç.

(mot mi3’umet’at)

(yok)

(mot u3’umet’at)

3.ç.

mot mi3’umet’an

mot gi3’umet’an

mot u3’umet’an


● Faydalanan veya en önemli tümleci 1. ve 2. şahıs çoğul ise, öznesi tekil olsa da, mot gi3’umet’at, mot gi3’umet’an vs olur.

______________________________________________________________________


11.5.2. Yeterlik kipi ve bundan türemiş kipler


Lazca yeterlik kipinin iki çeşit anlamı vardır.

[1] “yapabilir, yapabiliyor”


[2] “istemeyerek yapıyor”


●●● Datif sözdizimi


Yeterlik kipinde “eylemi yapan” datif durumda, “eyleme maruz kalan” apsolütif durumdadır.


Sırf “ettirgen olmayan hareket fiilleri (→ 12. 6.)” yeterlik kipine sahiptir.


_____________________________________________________________________________


11.5.2.1. Yeterlik kipi

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.2.1.1. Yeterlik kipi emperfektif


Yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman biçiminin yapısı {şahıs öneki II + kökbaşı a- + yeterlik kipi kökü + “şahısüstü” zaman soneki -en (< -er + -n)}dır. Aşağıdaki tabloya bakınız.



tekil

çoğul

1. şahıs

m- + -a- + kök + -en

m- + -a- + kök + -eran ~ -enan

2. şahıs

g- + -a- + kök + -en

g- + -a- + kök + -eran ~ -enan

3. şahıs

ø- + -a- + kök + -en

ø- + -a- + kök + -eran ~ -enan


Çoğu fiilerin yeterlik kökü, bildirme kipi perfektif kökü ile eşbiçimlidir. Bazen istisna gözlemlenmektedir (→ B, C örnekleri).


Yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman biçimi, ya “biri bir eylem yapabilir, yapıyor” ya da “biri istemeyerek bir eylem yapıyor” anlamındadır.


[A] t’axums ~ t’axups (kırmak)

(kırabilirim, kırabilirsin, vs ; istemeyerek kırıyorum vs)

tekil çoğul

1. şahıs mat’axen mat’axeran ~ mat’axenan

2. şahıs gat’axen gat’axeran ~ gat’axenan

3. şahıs at’axen at’axeran ~ at’axenan



[B] ulun (gitmek)

(gidebilirim, gidebilirsin, vs; istemeyerek gidiyorum vs)


malen maleran ~ malenan

galen galeran ~ galenan

alen aleran ~ alenan


Yeterlik kipindeki fiilin “eylemi yapanı” datif durumdadır. Datif durumu bulunmayan Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde ise yöreye göre birleşik oblik durum veya apsolütif durumda olur. “O Hopa’ya gidebilir” cümlesi, çeşitli diyalektlerde şöyle ifade edilir.

Öznenin durumu

(PZ) Himus Xopaşe alen. [Datif]

(ÇM-M3’anu) Himu Xopaşa alen. [Birleşik oblik durum]

(AŞ-Ok’ordule) Him Xopaşa alen. [Apsolütif]

(FN) Heyaz Xopaşa alen. [Datif]

~ Hemuz Xopaşa alen.

(AH) Hemus Xopaşa alen. [Datif]

(HP)(ÇX) Emus Xopaşa alen. [Datif]



[C] ibgars ~ imgars (ağlamak)(1) (ağlayabilirim, vs; istemeyerek ağlıyorum, vs)


[C-1](BatıOrta)

mabgarinen mabgarineran ~ mabgarinenan

gabgarinen gabgarineran ~ gabgarinenan

abgarinen abgarineran ~ abgarinenan


[C-2](HP)

mamgarinen mamgarinenan

gamgarinen gamgarinenan

amgarinen amgarinenan


(1) Çok-köklü fiildir. Yeterlik kipinin kökü{-bgarin-} ~ {-mgarin-}.



Yeterlik kipindeki fiillerin vurgusu, kökü vuayelli ise kökünün son vuayelini içine alan hecede, kökü vuayelsiz ise kökbaşını içine alan hecede bulunmaktadır. Emperfektif şimdiki zamanda tekil biçimlerde sondan ikinci, çoğul biçimlerde sondan üçüncü hecesindedir.


Yeterlik kipi emperfektif geçmiş zaman (ör. : malert’u : gidebiliyordum) biçimleri için “Fiil çekimi” bölümüne (→ 13.) bakınız.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.2.1.2. Yeterlik kipi perfektif


Yeterlik kipi sade perfektif biçiminin yapısı:



tekil

çoğul

1. şahıs

m- + -a- + kök + -u

m-+ -a- + kök + -es

2. şahıs

g- + -a- + kök + -u

g- + -a- + kök + -es

3. şahıs

ø- + -a- + kök + -u

ø- + -a- + kök + -es



[A] t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırabildim, vs; istemeyerek kırdım, vs)


tekil  çoğul

1. şahıs mat’axu mat’axes

2. şahıs gat’axu gat’axes

3. şahıs at’axu at’axes


[B] ibgars ~ imgars (ağlamak) (ağlayabildim, vs; istemeyerek ağladım, vs)


[B-1](BatıOrta)

mabgarinu mabgarines

gabgarinu gabgarines

abgarinu abgarines


[B-2](HP)

mamgarinu mamgarines

gamgarinu gamgarines

amgarinu amgarines


●●● Yeterlik kipi “daha önce geçmiş zaman”(1) ve “duyulmuş geçmiş zaman”(2) biçimleri için “Fiil : çekim” bölümüne (→ 13.) bakınız.


(1) Türkçe gramerde “hikâye birleşik zamanı”.


(2) Türkçe gramerde geçen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı, bu çalışmada kullanılmamıştır. Zaten Lazca “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin kullanımı, Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimininkinden oldukça uzaktır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.2.1.4. Yeterlik kipi eksik olan hareket fiilleri


İki-şahıslı olarak çekilen u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) fiilinin kökbaşı, daima {i-/u-}dur. Bunun yerine başka çeşit kökbaşı kullanmak mümkün olmadığından dolayı bu fiilin yeterlik kipi bulunmamaktadır. Elbette yeterlik-istek kipine de yeterlik-dilek kipine de sahip değildir.


Bunun dışında da kökbaşı zorunluluğu vb nedeniyle bildirme kipinden başka kipleri eksik olan çok sayıda hareket fiili bulunmaktadır.

______________________________________________________________________


11.5.2.2. Yeterlik-istek kipi


Yeterlik istek kipi = “yapabileyim, yapabilsin ....” vs


Yapısı :{Şahıs öneki II + kökbaşı a- + yeterlik kipi kökü + istek kipi göstergesi -a + şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -s, -an}. Aşağıdaki tabloya bakınız.



tekil

çoğul

1. şahıs

m- + a- + kök + -a + -s

m- + a- + kök + -a + -an (*)

2. şahıs

g- + a- + kök + -a + -s

g- + a- + kök + -a + -an (*)

3. şahıs

ø- + a- + kök + -a + -s

ø- + a- + kök + -a + an (*)


(**) {-a + -an}, tüm diyalektlerde, birleşip /-an/ olur.


[A] t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırabileyim, kırabilesin, kırabilsin, vs)


tekil  çoğul

1. şahıs mat’axas (*) mat’axan

2. şahıs gat’axas (*) gat’axan

3. şahıs at’axas (*) at’axan


(*) (ÇM)(AŞ) mat’axay, gat’axay, at’axay;

soru biçimleri: mat’axas-i, gat’axas-i, at’axas-i.



[B] ulun (gitmek) (gidebileyim, gidebilesin, gidebilsin, vs)


malas malan

galas galan

alas alan


(değişkenleri artık yazılmamıştır)


Yeterlik-istek kipi biçimlerinde vurgu, daima sondan ikinci hecesindedir.


Yeterlik-istek kipinden “yeterlik kipi gelecek zaman”, “yeterlik kipi geçmişteki gelecek zaman” vs türemiştir. “Fiil: çekim” bölümüne (13.) bakınız.

______________________________________________________________________


11.5.2.3. Yeterlik-dilek kipi


Yeterlik-dilek kipi, gerçekleşme ihtimali az veya hiç olmayan eylem hakkında “yapabilseydim” vb hayali dilek ifade eder.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.2.3.1. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)


Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde yeterlik-dilek kipinin yapısı : {yeterlik kipi perfektif biçimi + -k’o}(*)


(*) Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde {-k’o}’nun değişkeni olan {-k’ona} eki de gözlemlenmektedir.


Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi, (Fındıklı diyalektlerinin tersine) {-k’o} ekinin arkasına eklenmektedir. Ayrıca 3. şahıs çoğul biçiminde {-k’o} ile {-es} eklerinin iç içe birleşme sonucu {-ek’es}(PZ), {-ek’oy} ~ {-ek’os}(ÇM)(AŞ) biçimleri gözlemlenmektedir.


t’axums ~ t’axups (kırmak) (kırabilseydim, vs)


(PZ) mat’axuk’o mat’axek’es

gat’axuk’o gat’axek’es

at’axuk’o at’axek’es


(ÇM)(AŞ) mat’axuk’o mat’axek’oy (*)

gat’axuk’o gat’axek’oy (*)

at’axuk’o at’axek’oy (*)


(*) Soru biçimleri : mat’axek’os-i, gat’axek’os-i, at’axek’os-i.


● Tekil değişkenleri : mat’axuk’ona, gat’axuk’ona


(FN) mat’axuk’o mat’axesko

gat’axuk’o gat’axesko

at’axuk’o at’axesko


Değişkenleri : mat’axuk’ona, gat’axuk’ona


Dilek kipi göstergesi {-k’o} ~ {-k’ona}, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.


Yeterlik-dilek kipindeki fiillerin vurgusu, Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde daima kelimenin sondan üçüncü hecesindedir.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.2.3.2. (AH)(HP)(ÇX)


Arhavi ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde yeterlik-dilek kipinin yapısı : {Şahıs öneki II + kökbaşı a- + yeterlik kipi kökü + istek kipi göstergesi -a + -t’- + şahısüstü geçmiş zaman göstergesi}.


Bazen dilek kipi biçiminin arkasında {-k’o} ~ {-k’ona}(AH), {-k’on} ~ {-k’onna} (HP) sonekleri, vurgulama eki olarak gözlemlenmektedir.


(AH)(HP)(ÇX)

mat’axat’u mat’axat’es

gat’axat’u gat’axat’es

at’axat’u at’axat’es


[vurgulama eki ile] (AH) mat’axat’uk’o, mat’axat’uk’ona vs

[vurgulama eki ile] (HP) mat’axat’uk’on, mat’axat’uk’onna vs


{-k’o} ~ {-k’ona}, {-k’on} ~ {-k’onna} ekleri, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.


Arhavi ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde yeterlik-dilek kipindeki fiillerin vurgusu, daima istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecededir.

______________________________________________________________________


11.5.3. Şahıssız kip ve ondan türemiş kipler


Lazca Şahıssız kip, bir eylemin genelde yapılıp yapılmadığını eylemi yapanı göstermeden ifade eder.


Eyleme maruz kalan, zorunlu olarak 3. şahıstır. Ayrıca eyleme maruz kalanın sayısı gösterilemez.


Sırf “ettirgen olmayan hareket fiilleri” şahıssız kipine sahiptir.


◘◘◘ Lazca şahıssız kip, Türkçeye çevrildiğinde edilgen imiş gibi göründüğü halde edilgen değildir. Zaten Türkçe gramerde “edilgen” denen biçimlerin kullanımının bir kısmı, edilgen değil, şahıssız ifadedir (örneğin: “gidilir”). ◘◘◘

______________________________________________________________________


11.5.3.1. Şahıssız kip

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.3.1.1. Şahıssız kip emperfektif


Şahıssız kip emperfektif şimdiki zaman biçimlerinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -en (< -er + -n)}


[temsili biçim] [şahıssız kip]


imxors (yemek) işk’omen (Batı) yenir ~ yenilir

iç’k’omen (OrtaDoğu)


t’axums (kırmak) it’axen kırılır



Çoğu fiillerin şahıssız kip kökü, bildirme kipi kökü ile eşbiçimlidir. Bazen istisna gölemlenmektedir.


[temsili biçim] [şahıssız kip]


ibgars (ağlamak) ibgarinen (Batı, Orta) ağlanır

~ imgars ~ imgarinen (HP)


ulun (gitmek) ilven (PZ) gidilir

~ ilen (AŞ)

~ ixtinen (FN-Ç’anapet, Ç’enneti)

~ ilen ~ ilinen (FN-Sumla)(AH)(HP)

~ ilen (ÇX)


it’urs (söylemek)(Batı) izit’en (PZ) söylenir

~ izit’t’en (ÇM)(AŞ)


zop’ons (söylemek)(Orta) itkvinen (FN) söylenir

~ itkven ~ itkvinen (AH-merkez)(*)

~ it’k’vinen (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)


tkumers (söylemek)(HP) itkven ~ itkvinen (*)


(*) Arhavi-merkez ve ondan daha Doğuda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde itkvinen biçimi “dedikodu var, kötü söyleniyor” anlamına gelmektedir.


Şahıssız kip emperfektif şimdiki zaman biçimlerinin vurgusu, fiilbaşı (→ 11.7. ) bulunmadığında kelimenin sondan ikinci hecesindedir.


Şahıssız kip emperfektif geçmiş zaman biçimleri (ör.: ibgarinert’u ~ imgarinet’u: ağlanıyordu) için “Fiil: çekim” bölümüne (13.) bakınız.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.3.1.2. Şahıssız kip perfektif


Şahıssız kip sade perfektif biçimlerinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + şahısüstü geçmiş zaman göstergesi -u}


[temsili biçim] [şahıssız kip]


imxors (yemek) işk’omu (Batı) (yemek) yenildi

~ iç’k’omu (OrtaDoğu)


t’axums (kırmak) it’axu kırıldı



Kipe göre kökü değişen fiil örnekleri:


[temsili biçim] [şahıssız kip]


ibgars (ağlamak) ibgarinu ağlandı

~ imgars ~ imgarinu


ulun (gitmek) ilu (Batı)(AH)(HP) gidildi

~ ixtinu (FN)(*)


it’urs (söylemek)(Batı) izit’u (PZ) söylendi

~ izit’t’u (ÇM)(AŞ)


zop’ons (söylemek)(Orta) itkvinu (FN) söylendi

~ itku ~ itkvinu (AH-merkez)

it’k’vinu (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)


tkumers (söylemek)(HP) itku ~ itkvinu söylendi


(*) Nedense sırf Fındıklı diyalektlerinde {-xtin-} kökü gözlemlenmektedir.


Şahıssız kip sade perfektif biçimlerinde vurgu, fiilbaşı bulunmadığında kelimenin sondan ikinci hecesindedir.


●●● Şahıssız kip “daha önce geçmiş zaman” (1) ve “duyulmuş geçmiş zaman”

biçimleri (2) için “Fiil : çekim” bölümüne (→ 13.) bakınız.


(1) Türkçe gramerde “hikâye birleşik zamanı”.


(2) Türkçe gramerde geçen “miş’li” terimi, sırf Türkçe gramer için geçerli olabilen bir ifade olduğundan dolayı bu çalışmada kullanılmamıştır. Zaten Lazca “duyulmuş geçmiş zaman” biçiminin kullanımı, Türkçe “miş’li geçmiş zaman” biçimininkinden oldukça uzaktır.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.3.1.3. Şahıssız kipi eksik olan hareket fiilleri


İki-şahıslı olarak çekilen u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) fiilinin kökbaşı, daima {i-/u-}dur. Bunun yerine başka çeşit kökbaşı kullanmak mümkün olmadığından dolayı bu fiilin şahıssız kipi bulunmamaktadır. Elbette şahıssız-istek kipi de şahıssız-dilek kipi de eksiktir.


Bunun dışında da kökbaşı zorunluluğu vb nedeniyle bildirme kipinden başka kipleri eksik olan çok sayıda hareket fiili bulunmaktadır.

______________________________________________________________________


11.5.3.2. Şahıssız istek kipi


Şahıssız-istek kipinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + istek kipi göstergesi -a + şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -s)}です。


[temsili biçim] [şahıssız-istek kipi]


imxors (yemek) işk’omas (Batı)(*) (yemek) yenilsin

~ iç’k’omas (OrtaDoğu)(**)


(*) (ÇM)(AŞ) işk’omay, soru biçimi işk’omas-i ?

(**) veya iç’k’omaz

[değişkenleri artık yazılmayacak]


t’axums (kırmak) it’axas kırılsın



Kipe göre kökü değişen fiil örnekleri :


[temsili biçim] [şahıssız-istek kipi]


ibgars (ağlamak) ibgarinas ağlansın

~ imgars ~ imgarinas


ulun (gitmek) ilvas (PZ) gidilsin

~ ilas (ÇM)(AŞ)(AH)(HP)

~ ixtinas (FN)(*)


it’urs (söylemek)(Batı) izit’as (PZ) söylensin

~ izit’t’ay (ÇM)(AŞ)


zop’ons (söylemek)(Orta) itkvinas (FN) söylensin

~ itkvas ~ itkvinas (AH-merkez)

~ it’k’vinas (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)


tkumers (söylemek)(HP) itkvas ~ itkvinas söylensin



(*) Nedense sırf Fındıklı diyalektlerinde {-xtin-} kökü gözlemlenmektedir.


Şahıssız-istek kipi biçimlerinde vurgu, fiilbaşı bulunmadığında, kelimenin sondan ikinci hecesindedir.


Şahıssız-istek kipinden “şahıssız gelecek zaman”, “şahıssız geçmişteki gelecek zaman” vs türemiştir. “Fiil : çekim” bölümüne bakınız.

______________________________________________________________________


11.5.3.3. Şahıssız-dilek kipi


Şahıssız-dilek kipi = “yapılsaydı, gidilseydi, ... vs” hayali dilek ifadesi

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

11.5.3.3.1. (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)


Fındıklı ve ondan daha Batıda bulunan bölgede konuşulan diyalektlerde şahıssız-dilek kipi biçiminin yapısı : {Şahıssız kip sade perfektif + -k’o}(*)


(*) Ardeşen ve Fındıklı diyalektlerinde bazen {-k’o} yerine {-k’ona}.


[temsili biçim] [şahıssız-dilek kipi]


imxors (yemek) işk’omuk’o (Batı) (yemek) yenilseydi

~ iç’k’omuk’o (FN)


t’axums (kırmak) it’axuk’o kırılsaydı


ibgars (ağlamak) ibgarinuk’o ağlansaydı


it’urs (söylemek)(Batı) izit’uk’o (PZ) söylenseydi

~ izit’t’uk’o (ÇM)(AŞ)


zop’ons (söylemek)(FN) itkvinuk’o (FN) söylenseydi



Dilek kipi göstergesi {-k’o} ~ {-k’ona} vurgusuzolup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.


Şahıssız-dilek kipi biçimlerinin vurgusu, Fındıklı ve ondan daha Batıda konuşulan diyalektlerde daima kelimenin sondan üçüncü hecesindedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

11.5.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX)


Arhavi ve ondan daha Doğuda konuşulan diyalektlerde şahıssız-dilek kipi biçimlerinin yapısı : {kökbaşı i- + şahıssız kip kökü + istek kipi göstergesi -a + -t’- + şahısüstü geçmiş zaman göstergesi -u}


Vurgulama eki olarak bazen {-k’o} ~ {-k’ona}(AH), {-k’on} ~ {-k’onna}(HP) sonekleri gözlemlenmektedir.


[temsili biçim] [şahıssız-dilek kipi] (AH)(HP)(ÇX)


ipxors (yemek) iç’k’omat’u yenilseydi

~ imxors


t’axums (kırmak) it’axat’u (AH)(HP)(ÇX) kırılsaydı


ibgars (ağlamak) ibgarinat’u (AH) ağlansaydı

~ imgars ~ imgarinat’u (HP)


zop’ons (söylemek)(AH) itkvat’u (AH-merkez) söylenseydi

~ it’k’vat’u (AH-Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vs)


tkumers (söylemek)(HP) itkvat’u söylenseydi


{-k’o} ~ {-k’ona}, {-k’on} ~ {-k’onna} ekleri, vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmez.


Arhavi ve ondan daha Doğuda konuşulan diyalektlerde şahıssız-dilek kipi biçimlerinin vurgusu, daima istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecededir.

______________________________________________________________________


11.5.4. Tecrübe kipi ve ondan türemiş kip


Tecrübe kipi, “birinin geçmişte en azından bir kere bir eylemi yapmış olduğunu” ifade eder. Önemli olan, o kişinin o eylem hakkında tecrübeli olmasıdır. O eylemi ne zaman, nerede, kaç kere, kiminle vs yaptığı önemli değildir.


Tecrübe kipi, “tecrübeli olma hali” ifade eden biçim olduğu için daima emperfektiftir.


●●● Datif sözdizimi


Tecrübe kipindeki fiilin eylemi yapan kişi datif durumda, eyleme maruz kalan apsolütif durumda olur.


Sırf “ettirgen olmayan hareket fiiller” tecrübe kipine sahiptir.

______________________________________________________________________


11.5.4.1. Tecrübe kipi

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.4.1.1. Şimdiki zaman


Yapısı :


(Batı) : {Şahıs öneki II + kökbaşı i-/u- + tecrübe kipi kökü

+ tecrübe kipi göstergesi -ap- (***)

+ şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -un (< -ur + -n)}


●●● (***) Tecrübe kipi göstergesi {-ap-}, ettirgen kök yapım eklerin biri ile eçbiçimlidir (→ 12.5.).



(OrtaDoğu) : {Şahıs öneki II + kökbaşı i-/u- + tecrübe kipi kökü

+ şahısüstü şimdiki zaman göstergesi -un (< -ur + -n)}


● Fındıklı diyalektlerinde bazen Batı diyalekt tipi yapısı gözlemlenmektedir.


[A] imxors (yemek) (geçmişte en azından bir kere yedim, vs)


tekil çoğul

(Batı) 1. şahıs mişk’omapun mişk’omapuran ~ mişk’omapunan

2. şahıs gişk’omapun gişk’omapuran ~ gişk’omapunan

3. şahıs uşk’omapun uşk’omapuran ~ uşk’omapunan


(OrtaDoğu) miç’k’omun miç’k’omunan

giç’k’omun giç’k’omunan

uç’k’omun uç’k’omunan



[B] ulun (gitmek) (geçmişte en azından bir kere gittim, vs)


(Batı) milvapun milvapuran ~ milvapunan

gilvapun gilvapuran ~ gilvapunan

ulvapun ulvapuran ~ ulvapunan


(OrtaDoğu) mixtimun mixtimunan

gixtimun gixtimunan

uxtimun uxtimunan


Tecrübe kipi şimdiki zaman biçimlerinde vurgu, tekil ise sondan ikinci, çoğul ise sondan üçüncü hecesindedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.4.1.2. Geçmiş zaman


[A] imxors (yemek) (geçmişteki bir olaydan önce en azından bir kere yemiştim, vs)


tekil çoğul

(Batı) 1. şahıs mişk’omapurt’u mişk’omapurt’es ~ mişk’omapurt’e(y)

2. şahıs gişk’omapurt’u gişk’omapurt’es ~ gişk’omapurt’e(y)

3. şahıs uşk’omapurt’u uşk’omapurt’es ~ uşk’omapurt’e(y)


(OrtaDoğu) miç’k’omut’u miç’k’omut’ez ~ miç’k’omut’es

giç’k’omut’u giç’k’omut’ez ~ giç’k’omut’es

uç’k’omut’u uç’k’omut’ez ~ uç’k’omut’es



[B] ulun (gitmek) (geçmişteki bir olaydan önce en azından bir kere gitmiştim, vs)


(Batı) milvapurt’u milvapurt’es ~ milvapurt’e(y)

gilvapurt’u gilvapurt’es ~ gilvapurt’e(y)

ulvapurt’u ulvapurt’es ~ ulvapurt’e(y)


(OrtaDoğu) mixtimut’u mixtimut’ez ~ mixtimut’es

gixtimut’u gixtimut’ez ~ gixtimut’es

uxtimut’u uxtimut’ez ~ uxtimut’es


Tecrübe kipi geçmiş zaman biçimlerinde vurgu, daima sondan üçüncü hecesindedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.5.4.1.3. Tecrübe kipi eksik olan hareket fiiller


İki-şahıslı olarak çekilen u3’omers ~ u3’umers (birine söylemek) fiilinin kökbaşı, daima {i-/u-}dur. Bunun yerine başka çeşit kökbaşı kullanmak mümkün olmadığından dolayı bu fiilin tecrübe kipi bulunmamaktadır. Dolayısiyle bu fiilin tecrübe-dilek kipi de eksiktir.


Bunun dışında da kökbaşı zorunluluğu vb nedeniyle bildirme kipinden başka kipleri eksik olan çok sayıda hareket fiili bulunmaktadır.

______________________________________________________________________


11.5.4.2. Tecrübe-istek kipi [boş madde]


Kuramsal olarak var olabilen “tecrübe-istek kipi”, “tecrübe kipi gelecek zaman” vs doğal konuşmalarda gözlemlenmemektedir.

______________________________________________________________________


11.5.4.3. Tecrübe-dilek kipi


Tecrübe-dilek kipi, “tecrübeli olsaydı” diye hayali dilek ifade eder.


Yapısı: {tecrübe kipi emperfektif geçmiş zaman + -k’o}


ulun (gitmek) (o olaydan daha önce gitmiş olsaydım, vs)


(Batı) milvapurt’uk’o milvapurt’ek’es ~ milvapurt’ek’oy

gilvapurt’uk’o gilvapurt’ek’es ~ gilvapurt’ek’oy

ulvapurt’uk’o ulvapurt’ek’es ~ ulvapurt’ek’oy


(OrtaDoğu) mixtimut’uk’o mixtimut’esko

gixtimut’uk’o gixtimut’esko

uxtimut’uk’o uxtimut’esko


Tecrübe-dilek kipi biçimlerinde vurgu, daima sondan dördüncü hecesindedir.

______________________________________________________________________

 

11.6. Kökbaşı


11.6.1. {ø-}( = sıfır, eksik)


11.6.2. {i-}

11.6.2.1. Eylem, kendisi için ya da kendisine ait olan bir şey için yapılır

11.6.2.2. Şahıssız kip göstergesi

11.6.2.3. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir


11.6.3. {i-/u-}

11.6.3.1. Eylem, başkası için, başkasına ait olan bir şey için,

ya da başkasının yerine yapılır

11.6.3.2. Tecrübe kipi göstergesi

11.6.3.3. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz

11.6.3.4. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir


11.6.4. {a-}

11.6.4.1. Eylem, birini hedef alıp yapılır

11.6.4.2. Yeterlik kipi göstergesi

11.6.4.3. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz


11.6.5. {o-}

11.6.5.1. Nesnelileşme göstergesi

11.6.5.2. İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz


Kökbaşları, vurgu bakımından işlevsizdir. Fiil biçimi kökbaşı dahil iki-heceli ise “sondan ikinci hecesinde” bulunduğu için vurgulu olur. Fiil biçimi kökbaşı dahil üçheceli olduğunda son hecesi “vurgusuz olup kelimenin vurgu yerini değiştirmeyen morfem” ise yine vurgulu olur.

______________________________________________________________________


11.6.1. Kökbaşı {ø-}(= sıfır, eksik)


Kökbaşı {ø-}, “eylemden ayrıca faydalanan kişinin bulunmadığını” gösterir.


Örnek :

mbonums (Batı) ~ bonums (Orta) [insanı, hayvanı] yıkıyor

’ims (BatıOrtaHP) ~ mç’vips (ÇX) [yağmur] yağıyor

mtums (BatıOrta) ~ mtups (Doğu) (1) [kar] yağıyor

meçams (BatıOrta) ~ meçaps (Doğu)  (2) veriyor

putxun (3) uçuyor

t’axums (BatıOrta) ~ t’axups (Doğu) kırıyor


(1) mtun (AŞ- Dutxe)

(2) meçams ~ meçaps başındaki {me-}, “fiilbaşı”dır (→ 11.7., 19.).

(3) cun (ÇM-M3’anu) ~ jun (AŞ-Jilen-Mzğem)

Bir fiil biçiminin kökbaşı {ø-}(= eksik) ise “ne yeterlik kipi, ne şahıssız kipi, ne de tecrübe kipi olduğundan dolayı” temelde bildirme kipi olduğu belli olur. Ama bildirme kipinde kökbaşı alan fiiller de oldukça çok sayıda bulunmaktadır.

______________________________________________________________________


11.6.2. Kökbaşı {i-}

______________________________________________________________________


11.6.2.1. [Eylem, kendisi için veya kendisine ait olan bir şey için yapılır]


Dönüşlü fiiller (eylemden faydalanan kişi = eylemi yapan) bu kökbaşını alır.


[A]


imbonams (Batı) kendini (veya kendine ait bir şeyi) yıkıyor

~ ibonams (Orta)

~ ibons (Doğu) 


Xe imbonu. (Batı) (Kendi) elini yıkadı.

~ Xe ibonu. (OrtaDoğu)


Xura vimbonare. (Batı) Vücudumu yıkanacağim.

~ Xura bimbonare. (AŞ-doğu kısmı)

~ Xua bibonare.(Orta)

~ Xua vibonaminon. (HP)

~ Xua vibonaun. (ÇX)


(Batı) Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman : (kendimi yıkıyorum, vs)

eylemi yapan

eyleme maruz kalan

1. tekil

2. tekil

3. tekil 

1.çoğul

2. çoğul

3. çoğul

1. tek. 

vimbonam






2. tek. 


imbonam





3. tek. 



imbonams




1. çoğ. 




vimbonamt



2. çoğ. 





imbonamt


3. çoğ. 






imbonaman


● (AŞ-doğu kısmı) 1. şahıs tekil : bimbonam; 1. şahıs çoğul : bimbonamt



(Orta) gelecek zaman : (kendimi yıkanacağım, vs)

eylemi yapan

eyleme maruz kalan

1. tekil

2. tekil

3. tekil 

1. çoğul

2. çoğul

3. çoğul

1. tek. 

bibonare






2. tek. 


ibonare





3. tek. 



ibonasen




1. çoğ. 




bibonaten



2. çoğ. 





ibonaten


3. çoğ. 






ibonanoren (*)


● (*)(FN) ibonanen ; (AH-Pilarget vb) ibonanon



(OrtaDoğu) Bildirme kipi sade perfektif : (kendimi yıkadım, vs)

eylemi yapan

eyleme maruz kalan

1. tekil

2. tekil

3. tekil 

1. çoğul

2.çoğ.

3. çoğul

1. tek. 

biboni ~ viboni






2. tek. 


iboni





3. tek. 



ibonu




1. çoğ. 




bibonit ~ vibonit



2. çoğ. 





ibonit


3. çoğ. 






ibones



[B]


niçams (BatıOrta) ~ niçaps (Doğu) : kendi sadaka için veriyor


niçams ~ niçaps başındaki {n-}, fiilbaşı {me-}’nin kökbaşı önündeki biçimidir (→ 11.7., 19.)



[C]


it’axams (BatıOrta) ~ it’axaps (Doğu) : kendine ait bir şeyi kırıyor

______________________________________________________________________


11.6.2.2. Şahıssız kip göstergesi (→ 11.5.3.)


Örnek : işk’omen (Batı) ~ iç’k’omen (OrtaDoğu) : yenilir

______________________________________________________________________


11.6.2.3. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir]


Eylemden ayrıca faydalanan kişi”nin bulunmadığı halde {i-} kökbaşlı olan çok sayıda fiil gözlemlenmektedir. Bu fiillerin {ø-} kökbaşlı (= kökbaşsız) biçimi mevcut değildir.


Örnek :

ibgars ~ ibgay ~ imgars ağlıyor

imt’en kaçıyor

incirs ~ inciy (Batı) uyuyor ;

(OrtaDoğu) yatıyor, uyuyor

i3’k’en ~ i3’k’ers (OrtaDoğu) belirsizce bakıyor (*)


(*) o3’k’en ~ o3’k’ers (OrtaDoğu) bir şeye sabit bakıyor


●●● “İşlevi belli olmayan {i-} kökbaşlı” fiil kökü, başka çeşit kökbaşlarını da alabilir: örneğin “şahıssız kip göstergesi olan {i-} kökbaşı”.


●●● “İşlevi belli olmayan {i-} kökbaşı” bugünkü Lazcada “yabancı kelimeden fiil oluşturan yapım eki” olmuş gibidir.


Örnek :

içalişams çalışıyor < Türkçe çalış-

itelefonams telefon ediyor < Türkçe telefon < Fransızca téléphone

______________________________________________________________________


11.6.3. Kökbaşı {i-/u-}

______________________________________________________________________


11.6.3.1. [Eylem, başkası için, başkasına ait bir şey için, veya başkasının yerine yapılır]


Kökbaşı {i-/u-}, “eylemin başkası için yapıldığını” gösteren fiillerde gözlemlenmektedir.


Bu kökbaşı, eylemden faydalanan kişi 1. veya 2. şahıs ise {i-}, 3. şahıs ise {u-} şeklini alır.


[A]


umbonams (Batı) başkasını yıkıyor

~ ubonams (Orta)

~ ubons (Doğu)


Beres xepe umbonu. (PZ) Çocuğun elini yıkadı.

~ Bere xe umbonu. (ÇM)(AŞ)

~ Beres xe ubonu. (OrtaDoğu)


Nana-şk’imik xepe mimbonu. (PZ) Annem elimi yıkadı.

Nana-şk’imi xe mimbonu. (ÇM)(AŞ)

Nana-çkimik xe mibonu. (OrtaDoğu)


Beres xura vumbonare. (PZ) Çocuğun vücudunu yıkayacağım.

~ Bere xura vumbonare. (ÇM)(AŞ-batı kısmı)

~ Bere xura bumbonare. (AŞ-doğu kısmı)

~ Beres xua bubonare. (FN)(AH)

~ Beres xua vubonaminon. (HP)

~ Beres xua vubonaun. (ÇX)


Yukarıdaki örneklerde “eylemden faydalanan kişi” (= bere : çocuk), diyalekte göre datif veya birleşmiş oblik durumdadır. Nesne (xura ~ xua : vücut; xepe ~ xe : el) apsolütif durumdadır.


“El” karşılığı,


Pazar diyalektlerinde

xepe

(göstergeli çoğulu : xepepe)

Diğer tüm diyalektlerde

xe

(göstergeli çoğulu : xepe)



(Batı) Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman : (başkasını yıkıyorum, vs)

eylemi yapan

eylemden faydalanan kişi

1. tekil

1. çoğul

2. tekil 

2. çoğul

3. tekilçoğul

1. tek. 


gimbonam

gimbonamt

vumbonam (*)

2. tek. 

mimbonam

mimbonamt


umbonam

3. tek. 

mimbonams

mimbonaman

gimbonams

gimbonaman

umbonams

1. çoğ. 


gimbonamt

vumbonamt(**)

2. çoğ. 

mimbonamt


umbonamt

3. çoğ. 

mimbonaman

gimbonaman

umbonaman


(*)(AŞ- doğu kısmı) bumbonam

(**)(AŞ- doğu kısmı) bumbonamtu



(Orta) Gelecek zaman (başkasını yıkayacağım, vs)

eylemi yapan

eylemden faydalanan kişi

1. tekil

1. çoğul

2. tekil 

2. çoğul

3. tekilçoğul

1. tek. 


gibonare

gibonaten

bubonare

2. tek. 

mibonare

mibonaten


ubonare

3. tek. 

mibonasen

mibonanoren(1)

gibonasen

gibonanoren (2)

ubonasen

1. çoğ 


gibonaten

bubonaten

2. çoğ 

mibonaten


ubonaten

3. çoğ 

mibonanoren (1)

gibonanoren (2)

ubonanoren (3)


(1) (FN) mibonanen ; (AH-Pilarget vb) mibonanon

(2) (FN) gibonanen ; (AH-Pilarget vb) gibonanon

(3) (FN) ubonanen ; (AH-Pilarget vb) ubonanon



(OrtaDoğu) Bildirme kipi sade perfektif : (başkasını yıkadım, vs)

eylemi yapan

eylemden faydalanan kişi

1. tekil

1. çoğul

2. tekil 

2. çoğul

3. tekilöoğul

1. tek. 


giboni

gibonit

buboni ~ vuboni

2. tek. 

miboni

mibonit


uboni

3. tek. 

mibonu

mibones

gibonu

gibones

ubonu

1. çoğ 


gibonit

bubonit ~ vubonit

2. çoğ 

mibonit


ubonit

3. çoğ 

mibones

gibones

ubones



[B]


nuçams (BatıOrta) başkasının yerine veriyor; başkasınınkini veriyor

~ nuçaps (Doğu)


nuçams ~ nuçaps başındaki {n-} eki, fiilbaşı {me-}’nin kökbaşı önündeki biçimidir (→ 11.7., 19.)


[C]


ut’axams (BatıOrta) başkasının yerine kırıyor; başkasına ait bir şeyi kırıyor

~ ut’axaps (Doğu)

______________________________________________________________________


11.6.3.2. Tecrübe kipi göstergesi (→ 11.5.4.)


Örnek :

uşk’omapun (Batı) geçmişte en azından bir kere yedim

~ uç’k’omun (OrtaDoğu)

______________________________________________________________________


11.6.3.3. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz]


Bazı hal fiillerinin sırf {i-/u-} kökbaşlı biçimi gözlemlenmektedir (→ 12.2.).


Örnek :

uşk’un (Batı) biliyor

~ uçkin (OrtaDoğu)

______________________________________________________________________


11.6.3.4. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konabilir]


[A]


Çok kökenli nesnesiz (*) hareket fiili ulun (gitmek) ile bundan türemiş fiillerin bildirme kipi emperfektif kökü, {i-/u-} kökbaşlıdır.


vulur ~ bulur gidiyorum

ulur gidiyorsun

ulun gidiyor


(*) nesnesiz fiil = Türkçe gramerde “geçişsiz fiil”


Bu grup fiillerin çeşitli kökleri, başka kökbaşları alıp yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi oluşturmaktadır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[B]


Batı diyalektlerde gözlemlenen (***) udums ([gözleri] yummak) fiilinin bildirme kipi kökü de {i-/u-} kökbaşlıdır.


vudum ~ budum yumuyorum

udum yumuyorsun

udums ~ uduy yumuyor


vudvi ~ budvi yumdum

udvi yumdun

udu yumdu


Bu fiilin kökü, başka kökbaşlarını alıp yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi oluşturmaktadır.


●●● (***) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan odums ~ odumers fiilinin kökbaşı, {ø-}dır (= kökbaşsızdır). Bu fiilin başındaki {o-}, kullanımı pek az olan fiilbaşı (→ 19.) olup Batı diyalektlerde hiç gözlemlenmemektedir.


obdum ~ obdumer yumuyorum

odum ~ odumer yumuyorsunuz

odums ~ odumers yumuyor


obdvi yumdum

odvi yumdun

odu yumdu

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


[C]


Koşmak” anlamındaki nesnesiz fiilinin bildirme kipinde de, Arhavi dışındaki diyalektlerde, işlevi belli olmayan kökbaşı {i- /u-} gözlemlenmektedir.


(Batı) vuk’ap’am ~ buk’ap’am koşuyorum

uk’ap’am koşuyorsun

uk’ap’ams koşuyor


(FN) oxobut’k’va3am

oxut’k’va3am

( oxut’k’va3ams) ~ oxut’k’va3un (*)


(*) Bazen kök ilâvelerinde düzensizlik gözlemlenmektedir. 3’üncü şahıs biçimindeki kök ilâvesi ile 1’inci ve 2’nci şahıs biçimindeki aynı olmayabilir.


● Kelime başındaki {oxo-} ~ {ox-}, “fiilbaşı”dır (→ 11.7., 19.).


(AH) p’t’aik’om

t’aik’om

t’aik’oms


(HP) bunk’ap’um ~ bunk’ap’up ~ bunk’ap’am ~ bunk’ap’ap

unk’ap’um ~ uk’ap’up ~ unk’ap’am ~ unk’ap’ap

unk’ap’ums ~ uk’ap’ups ~ unk’ap’ams ~ unk’ap’aps

______________________________________________________________________


11.6.4. Kökbaşı {a-}

______________________________________________________________________


11.6.4.1. [Eylem, başkasını hedef alıp yapılır]


Eylemin başkasını hedef alıp yapıldığını” gösteren {a-} kökbaşı, dolaylı tümleçli fiili oluşturmaktadır. Kullanım örnekleri az sayıda bulunmaktadır.


Örnek :

abgars birini hedef alıp ağlıyor (bkz : ibgars [sadece] ağlıyor)

gvaben (1) [sıvı] birine dökülüyor (bkz : gobams [sıvı] döküyor) (3)

~ gaben (2)


(1) {gv-}: Batı diyalektlerde fiilbaşı {go-}’nun (→ 11.7., 19.) {a-} kökbaşı önündeki biçimi.

(2) {g-}: Orta ve Doğu diyalektlerde fiilbaşı {go-}’nun {a-} kökbaşı önündeki biçimi.

(3){Fiilbaşı go- + kökbaşı o- (→ 11.6.5.) = /go-/}


● “Hedef olan kişi” datif (veya birleşik oblik) durumdadır. Aşağıdaki örnekte ergatif-datif sözdizimi (= ergatif özneli datif tümleçli sözdizimi) gözlemlenmektedir.


Berek nana-muşis abgars. (PZ) Çocuk annesini hedef alıp ağlıyor.

~ Bere nana-muşi abgay. (ÇM)(AŞ)

~ Berek nana-muşiz abgars. (FN)(AH)

~ Berek nana-muşiz namgars. (*)(HP)


(*) namgars başındaki {n-}, fiilbaşı {me-}’nin (→ 11.7., 19.) kökbaşı önündeki biçimidir.

______________________________________________________________________


11.6.4.2. Yeterlik kipi göstergesi(→ 11.5.2.)


Örnek :

aşk’omen (Batı) Yiyebilir, yiyebiliyor ; istemeyerek yiyor

~ aç’k’omen (OrtaDoğu)

______________________________________________________________________


11.6.4.3. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz]


Hal fiilleri, evrim fiilleri ve hareket fiillerinin bazılarının sırf {a-} kökbaşlı biçimi bulunmaktadır. “Fiil : sınıflandırma” bölümüne (→ 12.) bakınız.


Örnek : nagen (*): rastlıyor


(*) nagen başındaki {n-}, fiilbaşı {me-}’nin (→ 11.7., 19.) kökbaşı önündeki biçimidir.


Bu tip fiillerin yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi bulunmamaktadır. Ayrıca bunlara denk olan ettirgen fiil de bulunmamaktadır.

______________________________________________________________________


11.6.5. Kökbaşı {o-}


Eşbiçimli morfemlere bakınız.


● Olumluluk baş-eklerinin biri (→ 11.8.2.1.)

● Fiil-isimlerin fiilbaşsızlık göstergesi (→ 15.)

● Fiil-sıfatların fiilbaşsızlık göstergesi (→ 15.)

● Sırf Orta ve Doğu diyalektlerde gözlemlenen bir fiilbaşı (→ 19.)

______________________________________________________________________


11.6.5.1. Nesnelileşme göstergesi


[A]


Nesnesiz fiilden türemiş nesneli fiil” (*), eylemden ayrıca faydalanan kişi bulunmadığında, {o-} kökbaşını alır.


(*) nesnesiz fiil = Türkçe gramerde “geçişsiz fiil”

nesneli fiil = Türkçe gramerde “geçişli fiil”


ogzalams


(Batı) yürütüyor ; gönderiyor  (bkz igzars ~ igzalams : yürüyor; gidiyor)

(OrtaDoğu) gönderiyor (bkz igzals : gidiyor)


oncirams


(Batı) uyutuyor (bkz incirs : uyuyor)

(Orta, Doğu) yatırıyor; uyutuyor (bkz incirs : yatıyor; uyuyor)


● Lazca nesneli fiillerin tümü iki-şahıslı olarak çekilir(→ 12.4., 13.).

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[B]


Ettirgen fiillerin tümü (→ 12.5.), eylemden ayrıca faydalanan kişi bulunmadığında, {o-} kökbaşını alır.


obgarinams (BatıOrta) ağlatıyor (bkz ibgars ~ imgars : ağlıyor)

~ omgarinaps (HP)

omt’inams kaçırıyor (bkz  imt’en : kaçıyor)

oputxinams uçuruyor (bkz putxun : uçuyor)

ot’axapams (*) kırtıyor (bkz t’axums : kırdırıyor)


(*) Arhavi- Pilarget, Sidere, Jin-Napşit vb diyalektlerinde ettirgen göstergesi {-ap-} ise kök ilâvesi (→ 11.1.) kurallı olarak {-em} biçiminde olur. Örnek : ot’axapems.


Lazca ettirgen fiillerin tümü iki-şahıslı olarak çekilir (→ 12.5., 13.).


●●● “Nesnesiz fiilden türemiş nesneli fiiller” ile ettirgen fiiller, kökbaşı olarak ancak {o-} veya “eylemin başkası için yapıldığını gösteren {i-/u-}” alırlar. Dolayısiyle bu tip fiillerde yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi bulunmamaktadır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[C]


Nesnesiz fiilden türemiş olmayan nesneli fiiller arasında da {o-} kökbaşlı olanlar bulunmaktadır (***).


eyevoşk’omam (PZ)(ÇM)(AŞ-batı) üstüne yiyorum

~ eyeboşk’omam (AŞ-doğu)

~ eyeboç’k’omam (FN)

~ ebopxor/eboç’k’omam (AH)

~ gebopxor/geboç’k’omam (AH)

~ gevomxor/gevoç’k’omap (HP)

~ gevoç’k’omap (ÇX)


cevobazgi ~ cebobazgi (Batı) üstüne bastım

~ gebobaz*gi (Orta)

~ gevobazgi (Doğu)


oxmarams (Batı)(*) kullanıyor

(*) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan fiil, “işlevi belli olmayan {i-}

kökbaşlı”dır.

ixmarams (FN)(AH) kullanıyor

~ ixmars (AH- Jin-Napşit)

~ ixmars, ixmaraps (HP)



●●● (***) Bu fiillerde {o-} ve {i-} yerine başka işlevli kökbaşları konabilirler.


[yeterlik kipi örnekleri]


eyemaşk’omen üstüne yiyebilirim

~ eyemaç’k’omen

~ emaç’k’omen

~ gemaç’k’omen


cemazgu istemeyerek üstüne bastım

~ gemaz*gu


maxmaren kullanabilirim


[şahıssız kip örnekleri]


eyişk’omen üstüne yenilir

~ eyiç’k’omen


cibazgu istenmeden üstüne basıldı

~ geyibaz*gu


ixmaren ~ ixmarinen (AŞ) kullanılır

~ ixmaren (AH)

______________________________________________________________________


11.6.5.2. [İşlevi belli değil ; yerine başka kökbaşı konamaz]


Bazı nesnesiz fiillerde “işlevi belli olmayan {o-} kökbaşı” gözlemlenmektedir.


colams (Batı)(1)(*)  düşüyor


comç’ims (Batı)(1) çatıdan damlıyor

~ gyomç’ims (OrtaDoğu)(2)


(*) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan gelams fiilinin kökbaşı, {ø-}dır.

(1) Kelime başındaki {c-}, fiilbaşı {ce-}’nin vuayel önündeki biçimidir.

(2) Kelime başındaki {gy-}, fiilbaşı {ge-}’nin /a/, /o/, /u/ önündeki biçimidir.


Bu tip nesnesiz fiillerde yeterlik kipi, şahıssız kip ve tecrübe kipi bulunmamaktadır. Bunlara denk olan nesneli fiil de bulunmamaktadır.

______________________________________________________________________


11.7. Fiilbaşı


Fiilbaşı”, Lazca fiillerin başında yer alıp çoğu yön belirten ekler için önerilen terimdir. Bu grup önekler arasında “ardından” veya “birlikte” gibi yön ile ilgili olmayan kavram ifade edenler, “aradan” veya “ortadan” gibi yer belirtenler ve işlevi pek belli olmayanlar da bulunmaktadır.


Lazca tüm diyalektlere bakıldığında elliye yakın fiilbaşı gözlemlenmektedir. Listesi için “Fiilbaşları” bölümüne (→ 19.) bakınız.


Fiilbaşı, (kökbaşı önüne eklenen) şahıs önekinin önünde yer alır. Fiilbaşının biçimi, arkasına gelen şahıs önekinin biçimine göre değişmektedir. Değişkenlerin yöresel farkı da gözlemlenmektedir. Tüm fiilbaşları hakkında detaylı açıklama için “Fiilbaşları” bölümüne (→ 19.) bakınız.


■■■ “Başlı” fiillerde (= fiilbaşı ile başlayan fiillerde) vurgu, genelde (1)(2)(3) fiilbaşının son vuayelindedir. Fiilbaşının son vuayeli kaybolduğunda hemen sonraki vuayel vurgulu olur.


(1) Başlı fiillerin gelecek zaman ve “geçmişte gelecek zaman” biçimlerinde hem fiilbaşının son hecesi, hem istek kipi göstergesini (= {-a-} ekini) içine alan hecesi, vurgulu olur. Bir fiil kompleksinde (*) ikiden fazla vurgunun bulunması Lazca tüm diyalektlerde sık sık gözlemlenen “normal” olaydır.


(*) Fiil kompleksi : {önekler + fiil kökü + sonekler} şeklinde oluşan küme


(2) Bazı fiillerde hem fill-başının son hecesi hem ondan hemen sonraki hece vurgulu olur. Bu konuda herhangi kuralın var olup olmadığı henüz bilinmemektedir.


(3) Fiilbaşları, partisipin (→ 14.) başına eklendiğinde vurgusuzdur.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[A] {me-} [1] “Konuşan kişiden uzaklaşarak”

[2] (işlevi belli değil)


 [1] mevulur ~ mebulur (Batı + FN) senin bulunduğun yere geliyorum

(AH + Doğu) gidiyorum


nulur (*) (Batı + FN) senin bulunduğun yere geliyorsun

(AH + Doğu) gidiyorsun


nulun (*) (Batı + FN) senin bulunduğun yere geliyor

(AH + Doğu) gidiyor


(*) Vuayel önünde tüm diyalektlerde {n-}.


 [2] meşonums umuyor

~ meşvens

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[B] {mo-} “kunuşan kişiye doğru”


movulur ~ mobulur (buraya) geliyorum

mulur (*) geliyorsun

mulun (*) geliyor


(*) /u/ önünde {m-}.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[C] {e-}(BatıOrta) “düşey doğrultuyla üste, yukarıya”

~ {ye-}(Doğu)

evulur ~ ebulur (Batı, Orta) (düşey doğrultuyla) yukarı çıkıyorum

~ yevulur (Doğu)


eyulur (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) yukarı çıkıyorsun

~ yulur (OrtaDoğu) (2)


eyulun (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) yukarı çıkıyor

~ yulun (OrtaDoğu)(2)


(1) (Batı) tüm vuayel önünde {ey-}.

(2) (Orta, Doğu) /a/, /o/, /u/ önünde {y-}, /i/ önünde {e-}.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[D] {ela-} ~ {ila-}(ÇX) [1] “yumuşak eğimde yukarıya, yukarıda”

[2] “kenara, kenarda; yan tarafa, yan tarafta”


[1] elevulur ~ elebulur (1) (yumuşak eğimde) yukarı çıkıyorum

~ ilevulur (ÇX)(1)


elulur (2) (yumuşak eğimde) yukarı çıkıyorsun

~ ilulur (ÇX)(2)


elulun (2) (yumuşak eğimde) yukarı çıkıyorsun

~ ilulun (ÇX)(2)

(1) Şahıs öneki olan konson önünde {ele-}{ile-}.

(2) /i/, /u/ önünde {el-}{il-}.


[2] elaxedun (Batı, Orta, HP) kenara oturuyor; yan tarafa oturuyor

~ ilaxedun (ÇX)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[E] {ce-}(Batı) düşey doğrultuyla aşağıya, aşağıda

~ {ge-}(OrtaDoğu)


cevulur ~ cebulur (düşey doğrultuyla) iniyorum

~ gebulur ~ gevulur


culur (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) iniyorsun

~ gyulur (OrtaDoğu)(2)


culun (Batı) (1) (düşey doğrultuyla) iniyor

~ gyulun (OrtaDoğu)(2)


(1) (Batı) tüm vuayel önünde {c-}.

(2) (Orta, Doğu) /a/, /o/, /u/ önünde{gy-}.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[F] {dolo-} “düşey doğrultuyla derinliği olan makanın içine”


delevulur (PZ)(1) (içine) iniyorum

~ dolovulur ~ dolobulur


delulur (PZ)(2) (içine) iniyorsun

~ dolulur (3)

~ dululur (4)


delulun (PZ)(2) (içine) iniyor

~ dolulun (3)

~ dululun (4)


(1) (PZ) Şahıs öneki olan konson önünde {dele-}.

(2) (PZ) /i/, /u/ önünde {del-}.

(3) ÇM, AŞ, FN, AH, HP diyalektlerinde /i/, /u/ önünde {dol-}.

(4) Çxala ve Akçakoca diyalektlerinde /u/ önünde {dul-}


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[G] {ama-} “içine, içeriye”


amavulur ~ amabulur giriyorum

amulur (*) giriyorsun

amulun (*) giriyor


(*) Tüm diyalektlerde /i/, /o/, /u/ önünde {am-}.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[H] {gama-} “dışarıya”


gamavulurt ~ gamabulurt dışarı çıkıyoruz

gamulurt (*) dışarı çıkıyorsunuz

gamuluran ~ gamulunan (*) dışarı çıkıyorlar


(*) Tüm diyalektlerde /i/, /o/, /u/ önünde {gam-}.

gamavulurte, gamabulurtu, gamulvan, gamulan vb

değişkenleri bulunmaktadır.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[I] {go-} [1] “etrafını, etraflıca, her taraf”

[2] (işlevi belli değil)


[1] govulur ~ gobulur geziyorum

gulur (*)  geziyorsun

gulun (*) geziyor


(*) Tüm diyalektlerde /u/ önünde {g-}.


[2] gomaşinen hatırlıyorum

gogaşinen hatırlıyorsun

gvaşinen (*) hatırlıyor

~ gaşinen (*)


(*) /a/ önünde :

Batı diyalektlerde {gv-}, Orta ve Doğu diyalektlerde {g-}.

Bu kelime “evrim fiilleri”nden biridir (→ 12.3., 13.3.).

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[J] {koşka-}(Batı) “arasını, araya, aradan”

~{goşa-}(OrtaDoğu)


koşkapxedur araya oturuyorum

~ goşapxedur


koşkovulur (1) aradan geçiyorum

~ koşkobulur

~ goşobulur

~ goşovulur

koşk’ulun (2) aradan geçiyor

~ goşulun


(1) Şahıs öneki olan koson önünde {koşko-}~{goşo-}.

(2) /i/, /u/ önünde {koşk’-}~{goş-}

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[K] {oko-}[1] “birlikte”


okovibgart birlikte ağlıyoruz

~ okobibgart

~ okovimgart


ok’ibgaran (*) biylikte ağlıyorlar

~ ok’imgaran


okovulurt ~ okobulurt bir araya geliyoruz


ok’ulun (*) (su vb) birleşiyor


(*) /i/, /u/ önünde {ok’-}.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[L] {koko-}(PZ) “ikiye ayırarak”

~ {oko-}[2](AŞOrtaDoğu)


kokop’k’vatum ortadan kesiyorum

~ okop’k’vatum


(*) beres toma kok’untxozams çocuğun saçını ikiye ayırıp örüyor

~ bere toma ok’untxozay

~ beres (n)toma ok’untxozams

~ beres mtoma ok’untxozaps


(*) /i/, /u/ önünde {kok’-}~{ok’}.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[M] {do-}(***) (işlevi belli değil)


dopxedur oturuyorum


doxedi ! otur !


deviguram (PZ)(1) öğreniyorum

~ doviguram

~ dobiguram

~ dovigurap


diguram ~ digurap (2) öğreniyorsun


(1) (PZ) Kökbaşı {i-} veya {i-/u-} ise şahıs öneki olan konson önünde {de-}.

(2) /i/, /u/ önünde {d-}.


■ Bu fiilde hem fiilbaşı hem kökbaşı vurguludur.

doviguram, dobiguram vs


(***) Olumluluk baş-eki {do-} (→ 11.8.2.3.) ile eşbiçimlidir.

______________________________________________________________________


11.8. Olumluluk ve olumsuzluk


11.8.1. Göstergesiz olumluluk ve olumsuzluk göstergesi 

11.8.2. Olumluluk baş-eki

______________________________________________________________________


11.8.1. Göstergesiz olumluluk ve olumsuzluk göstergesi


Lazca fiiller, çok sayıda dillerde olduğu gibi, “olumsuzluk göstergesi bulunmadığı takdirde olumlu”dur. (*)


(*) “Göstergeli olumluluk” hakkında açıklama için “Olumluluk baş-eki” maddesine bakınız.


Emir kipi, daima olumludur. Yasak kipi (→ 11.5.1.5.) ve yasak-istek kipi (→ 11.5.1.6.) daima olumsuzdur.


Diğer kiplerde gözlemlenen olumsuzluk göstergelerinin tümü önek olup fiilbaşından daha önde yer almaktadır.


11.8.1.1. var- ~ va-

11.8.1.2. vati + istek kipi (PZ)

11.8.1.3. vat’o + istek kipi (AŞ)

11.8.1.4. vati ~ varti (FN)

11.8.1.5. vati ~ varti (AH)

______________________________________________________________________


11.8.1.1. var- ~ va-


(Emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipi haricinde) tüm çeşit kip, aspekt, zaman, şahıs ve sayıda oumsuzluk göstergesi olarak var- ~ va- gözlemlenmektedir. Ancak istek kiplerindeki kullanımı çok yaygın değildir.


Çoğu zaman vuayel önünde var-, konson önünde va- biçimi gözlemlenmektedir.


Olumluluk göstergesi var- ~ va-, fiil kompleksi oluşturan eklerden biridir. Bundan dolayı çok sayıda Laz bunu arkasına gelen fiilbaşı vs ekler ile bitişik olarak yazmaktadırlar. Bunun bu çalışmada çizgi ile ayrılarak yazılmasının sebepleri şöyledir :


[1] Lazca fiil kompleksi, {çeşitli önekler + kök + çeşitli sonekler} şeklinde oluşup oldukça uzun olabilmektedir. Ekler arasında biçim bakımından “bağımsızlığı” olanlar çizgi ile ayrılarak yazılırsa okunması oldukça kolaylaşır.


[2] Batı ve Doğu diyalektlerde “1. şahıs göstergesi {v-} + kökbaşı {a-}” şeklinde başlayan birçok fiil bulunmaktadır. “Olumsuzluk göstergesi ayrı yazılır” diye bir prensip olduğunda yanlış anlaşılma ihtimali sıfıra düşer.


[3] Olumsuzluk göstergesi var-on (Batı)(yok ; değil) ve va-ren (OrtaDoğu)(yok ; değil) gibi ayrılarak yazıldığında /r/ foneminin “olumsuzluk göstergesinin son fonemi” olup olmadığı belli olur.


■■■ Olumsuzluk göstergesi daima vurguludur. Arkasına gelen kısım, yapısı çok sade ise vurgusuz olur. Yapısı çok sade değilse (fiilbaşı varsa, gelecek zaman ise, vs ...) vurgusu (vurguları) kaybolmaz. Lazca da bir fiil kompleksinde birden fazla vurgu olması “normal” bir olaydır.


va-çams yedirmiyor

va-çu yedirmedi

var-imt’en kaçmıyor

var-imt’u kaçmadı

var-imxors ~ var-ipxors yemiyor

~ va-ç’k’omups (ÇX)

va-şk’omu ~ va-ç’k’omu yemedi

va-şk’omasere (PZ-batı ve orta kısmı) yemeyecek

~ va-şk’omasen

~ va-ç’k’omasen

~ va-ç’k’omasinon (HP)

~ va-ç’k’omasun (ÇX)

va-putxun uçmuyor

va-putxu uçmadı

va-mç’ims (yağmur) yağmadı

~ va-mç’vips (ÇX)


va-movulur gelmeyeceğim

~ va-mobulur

va-gamavulur dışarı çıkmayacağım

~ va-gamabulur

va-ok’ibgares birlikte ağlamadılar

~ va-ok’imgares

______________________________________________________________________


11.8.1.2. vati + istek kipi (PZ)


Pazar diyalektlerinde {vati + istek kipi} biçimi, “gelecek zaman olumsuz” biçimi ile eşanlamlıdır.


vati vida (= va vidare) gitmeyeceğim

vati meft’a (= va meft’are) senin bulunduğun yere gelmeyeceğim

vati şk’omas (= va şk’omasere) yemeyecek

______________________________________________________________________


11.8.1.3. vat’o + istek kipi (AŞ)


Ardeşen diyalektlerinde {vat’o + istek kipi} biçimi, “her halde yapmayacak, muhtemelen yapmayacak” anlamına gelmektedir.


vat’o vida ~ vat’o bida muhtemelen gitmeyeceğim; her halde gitmeyeceğim

vat’o moft’a muhtemelen gelmeyeceğim; her halde gelmeyeceğim

vat’o şk’omay muhtemelen yemeyecek; her halde temeyecei

______________________________________________________________________


11.8.1.4. vati ~ varti (*) (FN)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[A] (FN-Sumla)


Mp’olişa varti memalasen. İstanbul’a gelemeyebilirim ; galiba gelemeyeceğim. (*)


(*) Sumla’li Nurdoğan Demir Abaşişi tarafından verilen örnek ve tercümesidir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------


[B-1] (FN- Ç’urç’ava)


- Nana-çkimi, baba komoxtu-i, p’ea ? (*) Anne, babam geldi mi acaba ? (1)

- Varti moxtu ! Geldiğini sanmıyorum.

~ Sanmıyorum ki gelmiş olsun.


(*) komoxtu (geldi) başındaki {ko-}, “olumsuzluk baş-eki”dir (→ 11.8.2.).



[B-2] (FN- Ç’urç’ava)


- Si ç’andaşa idare-i ? Sen düğüne gidecek misin ? (2)

- Varti bidare ! Gideceğimi sanmıyorum.


(1)(2) Ç’urç’ava’lı Hasan Uzunhasanoğlu tarafından verilen örnek ve tercümeleridir. Aslı yazısında bu cümleler, çizgi kullanılmadan “Nana çkimi, baba komoxtu i ...” vs şeklinde yazılmıştır.

______________________________________________________________________


11.8.1.5. vati ~ varti (AH)(*)


Varti bidare. Her halde gitmeyeceğim.

______________________________________________________________________


11.8.2. Olumluluk baş-eki (vurgulanan olumluluk göstergesi)


11.8.2.1. {o-}(*)

11.8.2.2. {menda-/minda-} (1)

11.8.2.3. {do-}

11.8.2.4. {ko-/ho-}(2)


(*) Çxala diyalektlerinin dışında.


(1) Çxala diyalektlerinde {minda-}, diğer tüm diyalektlerde {menda-}.

(2) (Batı)(Orta){ko-}, (Doğu){ko-} ~ {ho-}.


{o-} ve {menda-/minda-}, çok az sayıda fiilde gözlemlenmektedir.


{o-},{menda-/minda-} ve {do-}, sırf fiilbaşı olmayan fiillerde gözlemlenmektedir.


{ko-}, en çok hareket fiillerinde fiilbaşı önüne eklenmektedir. Ayrıca, fiilbaşı olmaksızın, varlık fiili, hal fiilleri vs önünde de gözlemlenmektedir.


●●● Olumluluk baş-ekleri, “isim tamlayan cümlemsiler” ve isim-cümlemsilerde (→ 17.) kullanılmaz. Fiil-isimler (→ 15.) ve partisiplerde (→ 14.) de kullanılmaz.


Olumluluk baş-eklerinin tümü daima vurguludur. İki-heceli olan {menda-/minda-}’nın son hecesi vurguludur. {menda-/minda-}, {do-} ve {ko-}’nun son vuayeli kaybolduğu takdirde vurgu, hemen sonraki vuayele geçer.

______________________________________________________________________


11.8.2.1. Olumluluk baş-eki {o-}


Olumluluk baş-eki {o-} ile eşbiçimli ekler bulunmaktadır.


● Kökbaşlarından biri (→ 11.6.5.)

● Fiil-isimlerdeki başsızlık göstergesi (→ 15.)

Fiil-sıfatlardaki başsızlık göstergesi (→ 15.)

Orta ve Doğu diyalektlerde pek az gözlemlenen bir fiilbaşı (→ 19.)


Bu olumluluk baş-eki, Çxala diyalektlerinde kullanılmaz.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.8.2.1.1. Olumluluk baş-eki {o-}’yu alan fiiller


Olumluk baş-eki {o-}’yu alan fiiller, gözlemlendiği yöre, biçimi ve kullanımına göre şöyle sınıflandırılabilmektedir :


[A] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı {ø-} veya “işlevi belli olmayan {i-}” olanlar:


[temsili biçimi] [anlamı]

imxors ~ ipxors yiyor

çams ~ çaps yediriyor


ç’opums ~ ç’opups yakalıyor

iç’open yakalanıyor


şums ~ şups içiyor



[B] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı

ya “şahıssız kip göstergesi {i-}”

ya “dönüşlülük göstergesi {i-}”

ya da “eylemin başkası için yapıldığını gösteren {i-/u-}” olanlar:


int’alen karışıyor

unt’alams ~ unt’alaps [biri için, birine ait birşey] karıştırıyor


işk’omen (yemek, tatlı, meyve vs) yeniliyor

~ iç’k’omen


uşk’omams [biri için, birine ait bir şey] yiyor

~ uç’k’omams ~ uç’k’omaps


uç’opams ~ uç’opaps [biri için, birine ait bir şey] yakalıyor


uşvams ~ uşvaps [biri için, birine ait bir şey] içiyor



[C] Sırf Batı diyalektlerde olumluluk baş-eki {o-}’yu alanlar:


ç’ums yakıyor

uç’ums [biri için, birine ait bir şey] yakıyor

iç’ven yanıyor


udums (Batı)(1) [gözleri] yumutoe


inor- (Batı)(*) ? [anlamı belli değil](*)


(*) Bu fiilin tek bir kullanım örneği mevcuttur: şarkı sözlerinde {o-} baş-ekli bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil (→ 11.8.2.1.2.C-5). Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3. şahıs tekil biçimi, *inors, *inoren, *inorams vb olabilir, ama hiç gözlemlenmemektedir. Bu çalışmada, emperfektif biçiminin bilinmediğini çizgi ile göstererek, “inor-” şeklini bu fiilin temsili biçimi olarak kullanmaktayız.


(1) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan fiil, hemen sonraki maddede (→ 11.8.2.1.2.C-4) anlatılmaktadır.


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


11.8.2.1.2. Olumluk baş-eki {o-}’nun kullanımı


[A] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı {ø-} veya “işlevi belli olmayan {i-}” olan fiiller :


Bu grup fiillerde olumluluk baş-eki sırf perfektif biçimler başında kullanılmaktadır.


imxors ~ ipxors pşk’omi ~ p’ç’k’omi yedim

opşk’omi ~ op’ç’k’omi emin olun ki yedim (***)


[(ÇX) kop’ç’k’omi]


pşk’omare ~ p’ç’k’omare yiyeceğim

opşk’omare ~ op’ç’k’omare elbette yiyeceğim


[(ÇX) kop’ç’k’omaun]


(***) Bazen “şimdi yedim” anlamına da gelir. Olumluluk baş-ekine denk düşen morfem Türkçede bulunmadığı için çeşitli tercüme mümkündür.


çams ~ çaps pçi yedirdim

opçi


[(ÇX) kopçi]


ç’opums ~ ç’opups p’ç’opi yakaladım

op’ç’opi


[(ÇX) kop’ç’opi]


iç’open viç’opi ~ biç’opi yakalandım

oviç’opi ~ obiç’opi


[(ÇX) koviç’opi]


şums ~ şups pşvi içtim

opşvi


[(ÇX) kopşvi]



[B] (Çxala dışında :) Tüm diyalektlerde gözlemlenip kökbaşı ya “şahıssız kip göstergesi {i-}” ya “dönüşlülük göstergesi {i-}” ya da “eylemin başkası için yapıldığını gösteren {i-/u-}” olan fiiller :


Bu grup fiillerde olumluluk baş-eki, hem perfektif hem emperfektif biçimlerin başında kullanılmaktadır.


int’alert’u (1) karışıyordu

oint’alert’u (*)(1) tamamen karışıyordu


[(ÇX) kint’ale(r)t’u]


(*) Bazen oyint’alert’u ~ oynt’alert’u şeklinde de telaffuz edilmektedir.

(1) Öznesi cansız ise çoğul olsa da fiilin biçimi tekil olabilir.


mint’alu benim için (benim yerime; benimkini) karıştırdı

omint’alu benim için (benim yerime; benimkini) tamamen karıştırdı


[(ÇX) komint’alu]


işk’omu ~ iç’k’omu (yemek, tatlı, meyve vs) yenildi

oişk’omu ~ oiçk’omu (*)


[(ÇX) kiç’k’omu]


(*) Bazen de oyişk’omu ~ oyşk’omu; oyiç’k’omu ~ oyç’k’omu


gişk’omams senin için (senin yerine; seninkini) yiyor

~ giç’k’omams

~ giç’k’omaps

ogişk’omams

~ ogiç’k’omams

~ ogiç’k’omaps


[(ÇX) kogiç’k’omaps]


vuç’opi ~ buç’opi onun için (onun yerine; onunkini) yakaladım

ovuç’opi ~ obuç’opi 


[(ÇX) kovuç’opi]


mişvams ~ mişvaps benim için (benim yerime; benimkini) içiyor

omişvams ~ omişvaps


[(ÇX) komişvaps]


omişu ~ omişşu (AŞ) benim için (beniö yerime; benimkini) içti



●●● Üçüncü şahıs özneli uç’opu (başkası için yakaladı), uşk’omams ~ uç’k’omams ~ uç’k’omaps (başkasınınkini yiyor), uşvams ~ uşvaps (başkasınınkini içiyor) vb fiillerinin önüne olumluluk baş-ekinin eklendiği *ouç’opu, *ouşk’omams ~ *ouç’k’omams ~ *ouç’k’omaps, *ouşvaps vb biçimleri gözlemlenmemektedir.


■■■ uç’opu, uç’k’omams vs gibi hece sayısı 3 veya 3’ten daha fazla olan fiillerde vurgu yeri, ya kelime başında ya da kelimenin sondan ikinci hecesinde olabilmektedir. Olumluluk baş-eki {o-} ile kökbaşı {u-} yan yana bulunduğunda ikisinin birleşme sonucu tek bir /u/ fonemi telaffuz ediliyor diye varsayılabilmektedir.



[C] Sırf Batı diyalektlerde olumluluk baş-eki {o-}’yu alan fiiller :


[C-1] ç’ums (yakmak)


p’ç’vi yaktım

op’ç’vi (*) emin olun ki yaktım, tamamen yaktım


(*) Orta ve (Çxala dahil) Doğu diyalektlerde bu fiile eklenen olumluluk baş-eki,

{do-}’dur: dop’ç’vi (tamamen yaktım).


[C-2] uç’ums ([biri için, birinin yerine, birininkini] yakmak)


miç’u benim için (benim yerime, benimkini) yaktı

omiç’u (*)


(*) Orta ve (Çxala dahil) Doğu diyalektlerde domiç’u.

[C-3] iç’ven (yanmak)


viç’vi ~ biç’vi yandım

oviç’vi ~ obiç’vi (*)


(*) Orta ve (Çxala dahil) Doğu diyalektlerde dobiç’vi ~ doviç’vi.


[C-4] udums (Batı)([gözleri] yummak) (1)(2)


vudvi ~ budvi [gözlerimi] yumdum

ovudvi ~ obudvi


(1) (FN)(AH)(HP) Orta ve Doğu diyalektlerde buna denk olan odums ~ odumers fiilinin başındaki /o-/, fiilbaşı {o-}’dur (→ 19.). (*) Fiilbaşları, (olumluluk baş-eklerinin tersine) olumsuz biçimlerde de asla kaybolmaz.


(FN)(AH- merkez)

obdum, odum, odums ... ; var-obdum, var-odum, var-odums ...

obdvi, odvi, odu ... ; var-obdvi, var-odvi, var-odu ...


(AH- Pilarget vb)(HP)

obdumer, odumer, odumers ... ; var-obdumer, var-odumer, var-odumers ...

obdvi, odvi, odu ... ; var-obdvi, var-odvi, var-odu ...


(*) Fiilbaşı {o-}, bunun dışında ancak opşams (doldurmak) fiilinde gözlemlenmektedir.

İşlevi belli değildir.

Batı diyalektlerde hiç gözlemlenmemektedir.


(2)(ÇX) Çxala diyalektlerinde odvars fiili buna denk gelir. Ne fiilbaşlı ne de olumluluk başeklidir. Şöyle çekilir.


vodvar, odvar, odvars ... ; var-vodvar, var-odvar, var-odvars ...

vodvi, odvi, odu ... ; var-vodvi, var-odvi, var-odu ...



[C-5] inor- (Batı) [anlamı belli değil]


ovinori ~ obinori (1) [anlamı bilinmez]


(1) Sırf şarkı sözlerinde “oviç’vi do ovinori ~ obiç’vi do obinori” deyiminde gözlemlenmektedir.

______________________________________________________________________


11.8.2.2. Olumluluk baş-eki {menda-/minda-}


Değişkenleri :


{Şahıs öneki ø- + kökbaşı} önünde : {mend-/mind-}

{Şahıs öneki olan konson + kökbaşı} önünde : {mende-/minde-}


Olumluluk baş-eki {menda-/minda-}, sırf “gitmek”, “götürmek”, “göndermek”, “(uzağa) bakmak” (ve, yöreye göre, “gütmek”) anlamlarına gelen fiillerin başında gözlemlenmektedir.


Hem perfektif hem emperfektif biçimlerde gözlemlenmektedir. Şahıssız kiptede kullanılmaktadır.


ulun, mendulun, mindulun gidiyor bkz var-ulun (gitmiyor)


idu, mendaxt’u (Batı) gitti bkz var-idu (gitmedi)

~ idu, mendaxtu (OrtaHP)

idu, mindaxtu (ÇX)


ilven, mendilven gidilir bkz var-ilven (gidilmez)

~ ilen, mendilen bkz var-ilen

~ ilinen, mendilinen bkz var-ilinen

ilen, mindilen


uğams, menduğams (Batı) (cansız bir şey) götürüyor (1)

~ umers, mendumers (Orta)(HP)

~ umars, mindumars (ÇX)


uyonu, menduyonu (BatıOrta) (canlıyı) götürdü (1)

~ ux’onu, mendux’onu (HP)

~ ux’onu, mindux’onu (ÇX)


puci vupini, puci mendevupini (Batı) ineği güttüm (2)

~ puci bupini, puci mendebupini (Batı)(FN)


gincğona, mendegincğona, mindegincğona (cansız bir şey) sana göndereyim


oşk’u, mendoşk’u, mindoşk’u (canlıyı) gönderdi


menda3’k’edu, minda3’k’edu (Orta)(Doğu) (uzağa baktı)



(1) Menduğams, menduyonams fiilleri, Batı diyalektlerde “ısrar ederek götürmek, zorla götürmek” anlamlarına da gelmektedir.


(2) Vupini ~ bupini, genelde “serdim” anlamında olup Doğu diyalektler ve Arhavi diyalektlerinde “güttüm” anlamına gelmemektedir.

______________________________________________________________________


11.8.2.3. Olumluluk baş-eki {do-}


Olumluluk baş-eki {do-} ile eşbiçimli bir fiilbaşı bulunmaktadır (→ 11.7.M, 19.).


Değişkenleri :


{Şahıs öneki ø- + kökbaşı} önünde

kökbaşı {i-}{i-/u-} ise tüm diyalektlerde {d-}

kökbaşı {o-} ise (ÇM)(AŞ)(ÇX) {dv-}

(PZ)(FN)(AH)(HP) {d-}

kökbaşı {a-} ise (Batı)(ÇX) {dv-}

(FN)(AH)(HP) {d-}


{Şahıs öneki olan konson + kökbaşı} önünde

Pazar diyalektlerinde kökbaşı {i-}{i-/u-} ise {de-}

kökbaşı {a-}{o-} ise {do-}

Diğer tüm diyalektlerde daima {do-}


■■■ Olumluluk baş-ekleri daima vurguludur. Vuayel önünde {do-} eki {d-}~{dv-} biçimlerini alınca vurgu, hemen sonraki vuayele geçer.


Fiil kompleksi olumluluk baş-eki dahil iki heceli ise sırf baş-eki vurguludur.


Fiil kompleksinin hece sayısı “baş-eki dahil 3 veya 3’ten fazla” ise bir komplekste birden fazla vurgu bulunabilir. Vurguların kalitesi eşit de olabilir, değişik de olabilir.


Olumluluk baş-eki {do-}, fiilin kökbaşı {ø-} ise, sırf perfektif biçimlerin başında gözlemlenmektedir.


Fiilin kökbaşı {ø-} değilse, emperfektif biçimlerin başında da gözlemlenmektedir. Ancak tüm başsız fiillerde kullanılır değildir. Bu konuda herhangi kuralın bulunup bulunmadığı henüz bilinmemektedir.


●●● {Olumluluk baş-eki do- + emperfektif şimdiki zaman} biçimi, “genelde tekrarlanan hareket” ifade eder. Türkçe “geniş zaman” biçim işlevlerinin bir kısmını karşılamaktadır.



ixenams (BatıOrta) ~ ixvenaps (Doğu) kendisi için yapıyor

dixenams (BatıOrta) ~ dixvenaps (Doğu) kendisi için yapar


ixenu (BatıOrta) ~ ixvenu (Doğu) kendisi için yaptı

dixenu (BatıOrta) ~ dixvenu (Doğu) emin olun ki kendisi için yaptı


uxenams (BatıOrta) ~ uxvenaps (Doğu) birinin yerine yapıyor

duxenams (BatıOrta) ~ duxvenaps (Doğu) birinin yerine yapar


uxenu (BatıOrta) ~ uxvenu (Doğu) birinin yerine yaptı

duxenu (BatıOrta) ~ duxvenu (Doğu) emin olun ki birinin yerine yaptı


puci unç’valams (Batı) birinin ineğini sağıyor

puci dunç’valams (Batı)  birinin ineğini sağar


bkz puci nç’valums ineği sağıyor


● Orta ve Doğu diyalektlerde “sağmak” fiilin başında {do-} baş-eki eklenmez.


“Sağmak”: munç’valums (AH), nç’valums ~ nç’valups (HP) ;

puciz muzdams (FN), puciz muzdoms (AH), puciz muzdaps (HP)


Başlı fiillere olumluluk baş-ekleri eklenmez.

(Yukarıdaki örneklerde fiilbaşı {mo-}, vuayel önünde {m-} şeklini almıştır.)


p’t’axi, dop’t’axi kırdım


vu3’vi, devu3’vi (PZ) birine söyledim

~ vu3’vi, dovu3’vi (ÇM)(AŞ-batı kısmı)(HP)(ÇX)

~ bu3’vi, dobu3’vi (AŞ-doğu kısmı)(FN)(AH)

______________________________________________________________________


11.8.2.4. Olumluk baş-eki {ko-}


Yöresel değişkeni : Doğu diyalektlerde bazen {ho-} biçimi duyulmaktadır.


Fonolojik değişkeni : vuayel önünde tüm diyalektlerde {k-}


■■■ Olumluluk baş-ekleri daima vurguludur. Vuayel önünde {ko-} eki {k-} biçimini alınca vurgu, hemen sonraki vuayele geçer.


■ Fiil kompleksi olumluluk baş-eki dahil iki heceli ise sırf baş-eki vurguludur.


Fiil kompleksinin hece sayısı “baş-eki dahil 3 veya 3’ten fazla” ise bir komplekste birden fazla vurgu bulunabilir. Vurguların kalitesi eşit de olabilir, değişik de olabilir.



[A] Varlık fiilinde (→ 12.1.) (daima emperfektif)


kon (Batı) mevcuttur  bkz var-on (mevcut değildir)

~ koren (Orta) bkz va-ren

~ koyen (OrtaDoğu) bkz va-yen



[B] Değer fiilinde (→ 12.2.) (daima emperfektif)


ğirs, koğirs değerindedir



[C] Hal fiillerinde (→ 12.2.) (daima emperfektif)


pxer, kopxer oturmuş haldeyim


mişk’un, komişk’un (Batı) biliyorum

~ miçkin, komiçkin (OrtaDoğu)



[D] Fiilbaşı ile başlayan hareket fiillerinde (→ 12.4.)


[D-1] Perfektif


amaxt’u, kamaxt’u (Batı) girdi

~ amaxtu, kamaxtu (OrtaDoğu)


dopxedi, kodopxedi oturdum


dololu, kodololu içine düştü


elaxedu, kelaxedu kenara oturdu


moxt’i ! , komoxt’i ! (Batı) gel !

~ moxti ! , komoxti ! (OrtaDoğu)


[D-2] Emperfektif : “tekrarlanan hareket” ifade eder (*).


goimsk’vanams ~ goimskvanams kendini güzelleştiriyor

kogoimsk’vanams ~ kogoimskvanams kendini güzelleştirir


●●● (*) Bu kullanımı kısıtlı sayıda fiilde gözlemlenmektedir. Bu kullanımın hangi koşulda mümkün olduğu henüz bilinmemektedir.

______________________________________________________________________


11.9. Soru


11.9.1. Göstergesiz soru

11.9.2. Soru göstergesi = en-sonek {-i} (*)


(*) En-sonek: sonekler arasında daima en son yerde bulunanlar.

Fransızcaprofıxe, İngilizce profix teriminin karşılığı olarak

önerilen terimdir.

______________________________________________________________________


11.9.1. Göstergesiz soru


Cümle içinde soru kelimesi bulunduğunda soru göstergesi kullanılmaz.


Xasani nak ulun ? (PZ) Xasani nereye gidiyor ?

~ Xasani so ulun ? (diğer tüm diyalektler)


Aşela mundes moxt’u ? (PZ) Aşela ne zaman geldi ?

Aşela munde moxt’u ? (ÇM)(AŞ)

Aşela mundez moxtu ? (FN)(AH)(HP)(ÇX)


Birçok dilde olduğu gibi, Lazcada cümle içinde soru kelimesi bulunsa da bulunmasa da cümle kuruluşu değişmemektedir.

______________________________________________________________________


11.9.2. Soru göstergesi = en-sonek {-i}


Cümle içinde soru kelimesi bulunmadığı takdirde fiil kompleksi sonuna en-sonek {-i} eklenir. Soru göstergesinin biçimi, fiilin çeşidi, kipi, aspekti, zamanına göre değişmemektedir. Ayrıca diyalekte göre de değişmemektedir.


Emir kipi, yasak kipi ve yasak-istek kipinde soru biçimi bulunmamaktadır.


En-sonek {-i}’nin hemen önündeki fonem vuayel ise iki vuayel arasında bazen hafif /y/ duyulmaktadır. Bu çalışmada bu konson ayrıca yazılmamıştır.


{-i} en-sonekinin hemen önündeki fonem konson ise o konson ile soneki birlikte bir hece oluşturur. Yani soru göstergesi ile önündeki fonem arasında telaffuz sınırı bulunmamaktadır.

Soru en-soneki {-i}, vurgulama bakımından önündeki kısmından bağımsızdır: kendisi

daima vurgulu ve inici tonludur; önündeki kısımdaki vurgu(lar) ne kaybolur ne de yerini değiştirir.


Aşela moxt’u-i ? (Batı) Aşela geldi mi ?

~ Aşela moxtu-i ? (OrtaDoğu)


Xasani moxt’asere-i ? (PZ-batı ve orta kısmı) Xasani gelecek mi ?

~ Xasani moxt’asen-i ? (PZ-doğu kısmı)(ÇM)(AŞ)

~ Xasani moxtasen-i ? (FN)(AH)

~ Xasani moxtasinon-i ? (HP-Makreal vb)

~ Xasani moxtasunon-i ? (HP-Mxigi vb)

~ Xasani moxtasun-i ? (ÇX)


----------------------------------------------------------------------------------------------------------


●●● (Batı) Pazar diyalektlerinde de bazen, Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde (*) kurallı olarak bazı bildirici biçimlerin sonunda bulunan /-y/ fonemi, soru göstergesi önünde hiç gözlemlenmemektedir. Onun yerine /-ms/, /-rs/ ve /-s/ fonemleri telaffuz edilmektedir.


(*) Ardeşen- Dutxe haricinde


[Bildirici biçimler] [Soru biçimleri]


t’axuy kırıyor t’axums-i ? kırıyor mu ?

mç’i(y) (yağmur) yağıyor mç’i(m)s-i ? (yağmur) yağıyor mu ?

u3’ome(y) birine söylüyor u3’omers-i ? birine söylüyor mu ?

imxoy yiyor imxors-i ? yiyor mu ?

ide(y) gittiler ides-i ? gittiler mi ?

komoxt’ay gelsin moxt’as-i ? gelsin mi ?


--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


●●● (ÇM)(AŞ) Çamlıhemşin ve Ardeşen diyalektlerinde, bildirici biçimlerin sonundaki /-ms/, /-rs/, /-mt/ , /-rt/ konson grubunun arkasına eklenen /-u/ ve /-e/ vuayelleri, soru en-soneki eklendiğinde telaffuz edilmemektedir.


[Bildirici biçimler] [Soru biçimleri]


çamsu (AŞ- Dutxe) yediriyor çams-i ? yediriyor mu ?

imxorsu (AŞ- Dutxe) yiyor imxors-i ? yiyor mu ?


p’t’axumtu kırıyoruz p’t’axumt-i ? kırıyor muyuz ?

~ p’t’axumte (ÇM- M3’anu)


vimxortu yiyoruz vimxort-i ? yiyor muyuz ?

~ vimxorte (ÇM-M3’anu)

______________________________________________________________________


11.10. Fiil kompleksindeki ek zincirlemesi


Lazcada fiil kompleksini oluşturan çeşitli önek ve sonekler, aşağıda gösterilen belirli sıra ile zincirlenmektedir.


[Bkz : Ettirgen (→ 12.5.), Daha önce geçmiş zaman (→ 13.), Duyulmuş geçmiş zaman (→ 13.), Koşul cümlemsileri ve taviz cümlemsileri (→ 16.), İsim tamlayan cümlemsi ve isim-cümlemsi (→ 17.)]


[1] Baş-ek (1) İsim tamlayan cümlemsi baş-eki{na-}

Olumluluk baş-ekleri {o-, menda-, do-, ko-}

[2] Olumsuzluk göstergesi {var- ~ va-, vs}

[3] Fiilbaşı {me-, mo-, dolo-, vs}

[4] Şahıs öneki {v- ~ b-, ø-}{m-, g-, ø-}

[5] Kökbaşı {ø-, i-, i-/u-, a-, o-}

[6] Kök

[7] Ettirgen kök yapım eki I {-in-}

[8] Ettirgen kök yapım eki II {-ap-}

[9] Kök ilâvesi {-am, -em, -om, -um ; -er, -ur ; -omer ~ -umer}

[10] “Hatıra-umut” göstergesi {-t’-}(3)

[11] İstek kipi göstergesi {-a} (2)(3)

[12] Şahıs soneki {-ø, -s, -n, -an ; -i,-u, -es ~ -ez}(4)(6)

[13] Çoğul göstergesi {-t} (4)(5)

[14] Sondan ikinci ek Daha önce geçmiş zaman göstergesi {-dort’un}

Duyulmuş geçmiş zaman göstergesi {-doren}

   Dilek kipi göstergesi (5)(6) {-k’o}

[15] En-sonek (7) Soru göstergesi {-i }

Koşul ve taviz cümlemsi göstergesi {-na}



(1) Yasak kipi ile yasak-istek kipinin göstergesi {mot} ve “haykırışlı na-lı cümle”deki {na} eki (→ 18.) de baş-eklerdir.


(2) Perfektif istek kipinde istek kipi göstergesi, kökün hemen arkasına eklenir.


(3) Varlık fiili, hal fiilleri vb’nın gelecek zaman biçimi, emperfektif istek kipinden türemiştir. Arhavi dışındaki diyalektlerde bulunan “geçmişteki gelecek zaman” biçiminde {-t’-} eki, “emperfektif istek kipi oluşturan umut göstergesi” ve “emperfektif geçmiş zaman biçimini oluşturan hatıra göstergesi” olarak bir fiil kompleksi içinde iki kere gözlemlenmektedir(→ 13.).


mişk’ut’asert’u (Batı) bilecektim

miçkit’at’u ~ miçkit’astun (FN)(*)

miçkit’asunt’u (HP)


(*) Sağdaki miçkit’astun biçimindeki ikinci kalın harf, fırlatmasız /t/ fonemidir.

Orta ve Doğu diyalektlerde ovmalı konson arkasında bulunan fırlatmalı konson, kurallı olarak fırlatmasız olur.


(4) Şahıs soneklerinin tümü aynı zamanda zaman göstergesidir. Ayrıca çoğu sayı göstergesi işlevini de yapmaktadır (→ 11.2., 11.3., 11.4.).


(5) Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi, dilek kipi göstergesinin arkasına eklenir (→ 11.5.1.3.1.).


(6) Batı diyalektlerde dilek kipi göstergesi ile 3’üncü şahıs çoğul göstergesi, iç içe birleşmiş halinde bulunmaktadır (→ 11.5.1.3.1.).


(7) Cümlemsi edatları arasında {-şa}{-şi } gibi ek halinde olanlar (→ 6.2., 6.3.) da en-soneklerdir. Lazcada “ek” ile “kelime” arasında belirli sınır bulunmamaktadır.


●●● Partisipler (→ 14.), fiil-isimler (→ 15.) vb’nın yapımındaki ek zincirlemesi için herbiri ile ilgili bölüme bakınız.