12

13.4. Hareket fiili I Bildirme kipi　

(ve bundan türen istek kipi, dilek kipi, emir kipi, yasak kipi, yasak istek kipi)

13.4.1. Emperfektif şimdiki zaman (+ yasak kipi)

13.4.2. Emperfektif geçmiş zaman (+ dilek kipi)

(+ fiil-zarf)

13.4.3. Emperfektif istek kipi 　 (+ yasak istek kipi) (ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX)

(+ fiil-zarf)

13.4.4. Perfektif (+ duyulmuş geçmiş zaman)

(+ daha-önce-geçmiş zaman)

(+ dilek kipi) (Batı)(FN)

(+ emir kipi)

(+ zarfsal cümlemsi)

13.4.5. Perfektif istek kipi (+ yasak istek kipi) (PZ)(AK)

(+ dilek kipi) (AH)

(+ zarfsal cümlemsi)

13.4.6. Gelecek zaman (+ geçmişteki gelecek zaman)

(+ zarfsal cümlemsi)

Hareket fiilinin çekimi, kökbaşının çeşidi (1) ile bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman biçiminde bulunan kök ilâvesinin çeşidine (2) bağlıdır.

(1) kökbaşı : {ø-}{i-}{i-/u-}{a-}{o-} (→ 11.6.)

(2) kök ilâvesi : {-ø}; {-vuayel+ m/p}; {-er}{-ur}; {-omer/-umer}; 　

{-umer/-umar} ; {-um/-umer/-ar}(→ 11.1.) 　

Ettirgenlik göstergesinin olup olmaması, ancak Arhavi diyalektlerinin bir kısmında kök ilâvesinin biçimi ile bağlantılıdır.

______________________________________________________________________

13.4.1. Emperfektif şimdiki zaman

13.4.1.1. Temel biçimi

13.4.1.1.1. Tek-şahıslı çekim

13.4.1.1.2. İki-şahıslı çekim

13.4.1.2. Yasak kipi

______________________________________________________________________

13.4.1.1. Temel biçimi

Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesinin bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs öneki I {b-}{ø-}{ø-} (1) (→ 11.3.1.1.)

II {m-}{g-}{ø-} (2) (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {ø-}{i-}{i-/u-}{a-}{o-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] kök ilâvesi {-ø}; {-vuayel + m/p}; {-e/u +r};

{-omer/-umer}; {-umer/-umar};

{-um/-umer/-ar} (→ 11.1.) 　

[6] çok-işlevli sonek (*) {-ø}{-s}{-n}{-an}{-t} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi

(1) {b-} = {ø-} ~ {b-} ~ {v-} ~ {p-} ~ {p’-}

ayrıca {b-} + {n + konson...} = {m-...}

{b-} + {xt/xt’-...} = {pt/ft-...}

(2) {m-} = {ø-} ~ {m-} ~ {mp’-}

{g-} = {ø-} ~ {g-} ~ {k-} ~ {k’-}

_____________________________________________________________________________

13.4.1.1.1. Tek-şahıslı çekim

Hareket fiilleri arasında tek-şahıslı olarak çekilenler şunlardır :

[1] tümleçsiz olanları

[2] dönüşlü olanları

[3] datif tümleçsız olup apsolütif tümleci daima 3’üncü şahısta olanları

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.1. “konuşuyor” anlamına gelen fiiller : Eø hareket fiili

Kök ilâvesi {-ø} ixap’ars (*) (PZ) 　

Kök ilâvesi {-am/-ap} ilak’irday (ÇM)(AŞ-Jilen-Mzğem)

isinapams/isinapay (AŞ)(FN)

ip’aramitams (AH)

ğarğalams/ğarğalaps (HP)(ÇX)

ğağalaps (HP-Sarp)

● (*) Bu fiil, ÇM-AŞ diyalektlerinde “kızarak bağırıyor” anlamına gelir.

özne	yöre
özne	PZ	ÇM-Mek’alesk’irit	ÇM-M3’anu
1.tekil	vixap’ar	vilak’irdam	vilak’irdam
2.tekil	ixap’ar	ilak’irdam	ilak’irdam
3.tekil	ixap’ars	ilak’irday	ilak’irday
1.çoğul	vixap’art	vilak’irdamtu	vilak’irdamte
2.çoğul	ixap’art	ilak’irdamtu	ilak’irdamte
3.çoğul	ixap’aran	ilak’irdaman	ilak’irdaman

● (ÇM)(AŞ-Jilen-Mzğem) ilak’irday Soru biçimi : ilak’irdams-i ?

özne	yöre
özne	AŞ batısı	AŞ doğusu	FN
1.tekil	visinapam	bisinapam	bisinapam
2.tekil	isinapam	isinapam	isinapam
3.tekil	isinapay	isinapay	isinapams
1.çoğul	visinapamtu	bisinapamtu	bisinapamt
2.çoğul	isinapamtu	isinapamtu	isinapamt
3.çoğul	isinapaman	isinapaman	isinapaman

özne	yöre
özne	AH	HP-Sarp	HP, ÇX
1.tekil	bip’aramitam	bğağalap	bğarğalap
2.tekil	ip’aramitam	ğağalap	ğarğalap
3.tekil	ip’aramitams	ğağalaps	ğarğalaps
1.çoğul	bip’aramitamt	bğağalapt	bğarğalapt
2.çoğul	ip’aramitamt	ğağalapt	ğarğalapt
3.çoğul	ip’aramitaman	ğağalapan	ğarğalapan

● Cf. ğarğalams (Batı bir kısmı) (bebek) anlaşılmayan ses çıkarıyor

(Orta) kızarak bağırıyor

____________________________________________________________________________

13.4.1.1.1.2. imt’en “kaçıyor” Aø hareket fiili : kök ilâvesi {-er}

özne	yöre
özne	PZ	ÇM-M3’anu	ÇM, AŞ batısı	AŞ doğusu
1.tekil	vimt’er	vimt’er	vimt’er	bimt’er
2.tekil	imt’er	imt’er	imt’er	imt’er
3.tekil	imt’en	imt’en	imt’en	imt’en
1.çoğul	vimt’ert	vimt’erte	vimt’ertu	bimt’ertu
2.çoğul	imt’ert	imt’erte	imt’ertu	imt’ertu
3.çoğul	imt’eran	imt’eran	imt’eran	imt’enan

özne	yöre
özne	FN, AH	HP, ÇX
1.tekil	bimt’er	vimt’er
2.tekil	imt’er	imt’er
3.tekil	imt’en	imt’en
1.çoğul	bimt’e(r)t	vimt’ert
2.çoğul	imt’e(r)t	imt’ert
3.çoğul	imte(r)nan	imt’e(r)nan

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.3. jun ~ cun (PZ-Apso)(ÇM)(AŞ-Jilen-Mzğem) “uçuyor” Aø hareket fiili : kök ilâvesi {-ur}

(PZ-Apso)(ÇM-Ğvant)(AŞ-Jilen Mzğem)

özne	emperfektif
özne	şimdiki zaman	geçmiş zaman	istek kipi
1. tekil	bjur	bjurt’i	bjurt’a
2. tekil	jur	jurt’i	jurt’a
3. tekil	jun	jurt’u	jurt’as ~ jurt’ay
1.çoğul	bjurt ~ bjurtu	bjurt’it	bjurt’at
2.çoğul	jurt ~ jurtu	jurt’it	jurt’at
3.çoğul	juran	jurt’es ~ jurt’ey	jurt’an

(ÇM-M3’anu)

özne	emperfektif
özne	şimdiki zaman	geçmiş zaman	istek kipi
1. tekil	bcur	bcurt’i	bcurt’a
2. tekil	cur	curt’i	curt’a
3. tekil	cun	curt’u	curt’ay
1.çoğul	bcurte	bcurt’it	bcurt’at
2.çoğul	curte	curt’it	curt’at
3.çoğul	curan	curt’ey	curt’an

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.4. putxun “uçuyor” Aø hareket fiili : kök ilâvesi {-ur}

özne	yöre
özne	AŞ	FN, AH, HP	ÇX
1.tekil	puptxur () ~ putxur*	putxur	voputxur (**)
2.tekil	putxur	putxur	putxur
3.tekil	putxun	putxun	putxun
1.çoğul	puptxurtu () ~ putxurtu*	putxu(r)t	voputxurt (**)
2.çoğul	putxurtu	putxu(r)t	putxurt
3.çoğul	putxunan	putxu(r)nan	putxu(r)nan

(*) 1’inci şahıs öneki I, dudaksıl kapantılı konson (/p/, /p’/, /b/, /m/) önünde genelde {ø-} olarak gerçekleşir. Fakat bazen ilk hecesinin sonunda ara-eki olarak telaffuz edilir. (→ 13.8.2.)

(**) 1’inci şahıs önekinin telaffuz edilebilmesi için /p/ önünde [o] meydana gelmiştir. Bu, yapı bakımından işlevsiz olup kökbaşı değildir.

● Eşbiçimli fiil : putxun (PZ-Noxlamsu, Apso) “ürküyor”

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.5. “Söylüyor” anlamına gelen EA hareket fiili

it’urs ~ it’t’urs (Batı) : kök ilâvesi {-ø}

zop’ons (Orta) : kök ilâvesi {-ø}

tkumers/tkumars (Doğu) : kök ilâvesi {-umer/-umar}

özne	PZ	ÇM	AŞ
1.tekil	vit’ur	vit’ur	vit’t’ur ~ bit’t’ur
2.tekil	it’ur	it’ur	it’t’ur
3.tekil	it’urs	it’uy	it’t’uy
1.çoğul	vit’urt	vit’urtu ~ vit’urte	vit’t’urtu ~ bit’t’urtu
2.çoğul	it’urt	it’urtu ~ it’urte	it’t’urtu
3.çoğul	it’uran	it’uran	it’t’uran

özne	FN, AH	HP	ÇX
1.tekil	bzop’on	ptkumer	ptkumar
2.tekil	zop’on	tkumer	tkumar
3.tekil	zop’ons	tkumers	tkumars
1.çoğul	bzop’ont	ptkume(r)t	ptkumart
2.çoğul	zop’ont	tkume(r)t	tkumart
3.çoğul	zop’onan	tkume(r)nan	tkumalan

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.6. “Yazıyor” anlamına gelen EA harekt fiili : kök ilâvesi {-um/-up}

nç’arums (Batı)

özne	PZ	ÇM-M3’anu	ÇM, AŞ
1.tekil	mç’arum	mç’arum	mç’arum
2.tekil	nç’arum	nç’arum	nç’arum
3.tekil	nç’arums	nç’aruy	nç’aruy
1.çoğul	mç’arumt	mç’arumte	mç’arumtu
2.çoğul	nç’arumt	nç’arumte	nç’arumtu
3.çoğul	nç’aruman	nç’aruman	nç’aruman

ç’a(r)ums (Orta) ~ ç’a(r)ups (Doğu)

özne	(FN)(AH)	(HP)(ÇX)
1.tekil	p’ç’a(r)um	p’ç’a(r)up
2.tekil	ç’a(r)um	ç’a(r)up
3.tekil	ç’a(r)ums	ç’a(r)ups
1.çoğul	p’ç’a(r)umt	p’ç’a(r)upt
2.çoğul	ç’a(r)umt	ç’a(r)upt
3.çoğul	ç’a(r)uman	ç’a(r)upan

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.7. “Koyuyor” anlamına gelen EA harekt fiili

: kök ilâvesi {-um/-umer/-var}

özne	PZ	ÇM, AŞ	FN-Sumla (*)	FN, AH, HP	ÇX
1.tek.	dobdum	dobdum	dobdumel	dobdumer	dobdvar
2.tek.	dodum	dodum	dodumel	dodumer	dodvar
3.tek.	dodums	doduy	dodumels	dodumers	dodvars
1.çoğ.	dobdumt	dobdumtu	dobdumelt	dobdumert	dobdvart
2.çoğ.	dodumt	dodumtu	dodumelt	dodumert	dodvart
3.çoğ.	doduman	doduman	dodumelnan	dodumenan	dodvalan (**)

(*) FN-Sumla diyalektlerinde dobdume(r), dodume(r), dodume(r)s ... gibi biçimler de kullanılır. /r/ fonemi kaybolunca bozulmuş olan kök ilâvesine /l/ fonemi katılarak “tamir” edilmiş. Yakın zamanda meydana gelmiş bir evrim olduğu düşünülebilir.

(**) Çxala diyalektlerinde /r/ → /l/ dönüşümü, iki vuayel arasında sıkça gözlemlenir.

______________________________________________________________________

13.4.1.1.1.8. {i-} kökbaşlı dönüşlü EA harekt fiili

imbonams (Batı) ~ ibonams (Orta) ~ ibons (Doğu) “(kendisi) yukanıyor”

imbonams (PZ) : kök ilâvesi{-am}

özne	gösterilmeyen datif tümleç (= öznenin kendisi)
özne	1.tekil	2. tekil	3.tekil	1.çoğul	2.çoğul	3. çoğul
1.tk	vimbonam
2.tk		imbonam
3.tk			imbonams
1.çğ				vimbonamt
2.çğ					imbonamt
3.çğ						imbonaman

ibonams (Orta) kök ilâvesi{-am}

özne	gösterilmeyen datif tümleç (= öznenin kendisi)
özne	1.tekil	2. tekil	3.tekil	1.çoğul	2.çoğul	3. çoğul
1.tek	bibonam
2.tek		ibonam
3.tek			ibonams
1.çoğ				bibonamt
2.çoğ					ibonamt
3.çoğ						ibonaman

ibons (Doğu) kök ilâvesi{-ø}

özne	gösterilmeyen datif tümleç (= öznenin kendisi)
özne	1.tekil	2. tekil	3.tekil	1.çoğul	2.çoğul	3. çoğul
1.tekil	vibon
2.tekil		ibon
3.tekil			ibons
1.çoğul				vibont
2.çoğul					ibont
3.çoğul						ibonan

_____________________________________________________________________________

13.4.1.1.2. İki-şahıslı çekim

Hareket fiilleri arasında iki-şahıslı olarak çekilenler şunlardır :

[1] datif tümleçlı olanları

[2] apsolütif tümleçli (ve datif tümleçsız) olup tümleci tüm şahısta olabilenleri

_____________________________________________________________________________

13.4.1.1.2.1. {ø-} kökbaşlı (= kökbaşsız) ve fiilbaşsız bir örnek

çumers (FN)(AH)(HP) ~ çumels (FN-Sumla) ~ çumars (ÇX)

“bekliyor” EA hareket fiili : kök ilâvesi {-umer/-umel/-umar}

(FN)(AH)(HP)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			kçumer	kçume(r)t	pçumer
2.tekil	mçumer	mçume(r)t			çumer
3.tekil	mçumers	mçume(r)nan	kçumers	kçume(r)nan	çumers
1.çoğul			kçume(r)t		pçume(r)t
2.çoğul	mçume(r)t				çume(r)t
3.çoğul	mçume(r)nan		kçume(r)nan		çume(r)nan

çumels (FN-Sumla)(*)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			kçumel	kçumelt	pçumel
2.tekil	mçumel	mçumelt			çumel
3.tekil	mçumels	mçumelnan	kçumels	kçumelnan	çumels
1.çoğul			kçumelt		pçumelt
2.çoğul	mçumelt				çumelt
3.çoğul	mçumelnan		kçumelnan		çumelnan

(*) Bu tablo Nurdoğan Demir Abaşişi tarafından verilen bilgiye göre hazırlanmıştır.

(ÇX)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			kçumar	kçumart	pçumar
2.tekil	mçumar	mçumart			çumar
3.tekil	mçumars	mçumalan	kçumars	kçumalan	çumars
1.çoğul			kçumart		pçumart
2.çoğul	mçumart				çumart
3.çoğul	mçumalan		kçumalan		çumalan

● Eşanlamlı fiil : uyondrams (Batı)

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.2. {ø-} kökbaşlı ve fiilbaşlı bir örnek

meçams “veriyor” EDA hareket fiili : kök ilâvesi{-am/-ap}

(PZ) (FN)(AH)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekçam	mekçamt	mepçam
2.tekil	momçam	momçamt			meçam
3.tekil	momçams	momçaman	mekçams	mekçaman	meçams
1.çoğul			mekçamt		mepçamt
2.çoğul	momçamt				meçamt
3.çoğul	momçaman		mekçaman		meçaman

(HP)(ÇX)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekçap	mekçapt	mepçap
2.tekil	momçap	momçapt			meçap
3.tekil	momçaps	momçapan	mekçaps	mekçapan	meçaps
1.çoğul			mekçapt		mepçapt
2.çoğul	momçapt				meçapt
3.çoğul	momçapan		mekçapan		meçapan

● Datif tümleci 1’inci şahıs ise {me-}(= konuşandan ayrılarak) fiilbaşının yerini {mo-}(= konuşana doğru) fiilbaşı alır.

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.3. İşlevi belli olmayan {i-}kökbaşlı olup fiilbaşsız bir örnek

içinams (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)(AH); içinams ~ içinaps ~ içinops (Doğu)

“(birini) tanıyor” EA hareket fiili : kök ilâvesi {-am}{-op}

(PZ)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			giçinam	giçinamt	viçinam
2.tekil	miçinam	miçinamt			içinam
3.tekil	miçinams	miçinaman	giçinams	giçinaman	içinams
1.çoğul			giçinamt		viçinamt
2.çoğul	miçinamt				içinamt
3.çoğul	miçinaman		giçinaman		içinaman

(FN)(AH)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			giçinam	giçinamt	biçinam
2.tekil	miçinam	miçinamt			içinam
3.tekil	miçinams	miçinaman	giçinams	giçinaman	içinams
1.çoğul			giçinamt		biçinamt
2.çoğul	miçinamt				içinamt
3.çoğul	miçinaman		giçinaman		içinaman

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.4. Fiilbaşlı ve {i-} kökbaşlı bir örnek

goişinams “anıyor” EA hareket fiili : kök ilâvesi{-am}

(ÇM-Ğvant)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			gogişinam	gogişinamtu	govişinam
2.tekil	gomişinam	gomişinamtu			goişinam
3.tekil	gomişinay	gomişinaman	gogişinay	gogişinaman	goişinay
1.çoğul			gogişinamtu		govişinamtu
2.çoğul	gomişinamtu				goişinamtu
3.çoğul	gomişinaman		gogişinaman		goişinaman

(FN)(AH)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			gogişinam	gogişinamt	gobişinam
2.tekil	gomişinam	gomişinamt			goişinam
3.tekil	gomişinams	gomişinaman	gogişinams	gogişinaman	goişinams
1.çoğul			gogişinamt		gobişinamt
2.çoğul	gomişinamt				goişinamt
3.çoğul	gomişinaman		gogişinaman		goişinaman

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.5. {i-/u-} kökbaşlı fiilbaşsız bir örnek

umbonams (Batı) ; ubonams ~ ubons (Orta) ; ubons (Doğu) “(başkasını) yıkıyor” 　EDA hareket fiili : kök ilâvesi{-am}, {-ø}

umbonams (PZ)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			gimbonam	gimbonamt	vumbonam
2.tekil	mimbonam	mimbonamt			umbonam
3.tekil	mimbonams	mimbonaman	gimbonams	gimbonaman	umbonams
1.çoğul			gimbonamt		vumbonamt
2.çoğul	mimbonamt				umbonamt
3.çoğul	mimbonaman		gimbonaman		umbonaman

ubons (Orta)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			gibon	gibont	bubon
2.tekil	mibon	mibont			ubon
3.tekil	mibons	mibonan	gibons	gibonan	ubons
1.çoğul			gibont		bubont
2.çoğul	mibont				ubont
3.çoğul	mibonan		gibonan		ubonan

ubons (Doğu)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			gibon	gibont	vubon
2.tekil	mibon	mibont			ubon
3.tekil	mibons	mibonan	gibons	gibonan	ubons
1.çoğul			gibont		vubont
2.çoğul	mibont				ubont
3.çoğul	mibonan		gibonan		ubonan

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.6. Fiilbaşlı ve {i-/u-} kökbaşlı bir örnek

guşinams (PZ) “hatırlatıyor” EDA hareket fiili : kök ilâvesi {-am}

özne	datif tümleç (= hatırlatılan kişi)
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			gogişinam	gogişinamt	govuşinam
2.tekil	gomişinam	gomişinamt			guşinam
3.tekil	gomişinams	gomişinaman	gogişinams	gogişinaman	guşinams
1.çoğ.			gogişinamt		govuşinamt
2.çoğ.	gomişinamt				guşinamt
3.çoğ.	gomişinaman		gogişinaman		guşinaman

● Eşanlamlı fiil : gvoşinay (ÇM)(AŞ) ~ goşinams (AŞ-Dutxe)(Orta)(HP) ~ gvoşinaps (ÇX) (→ 13.4.1.1.2.13.)

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.7. {ela-} fiilbaşlı ve {a-} kökbaşlı bir örnek

elvakten (AŞ) “(birine) uğruyor” (1) AD hareket fiili : kök ilâvesi{-er}

(AŞ-Ok’ordule)

özne	datif tümleç (= hareketin hedefi)
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			elegakter	elegaktertu	elebakter
2.tekil	elemakter	elemaktertu			elvakter
3.tekil	elemakten	elemaktenan	elegakten	elegaktenan	elvakten
1.çoğul			elegaktertu		elebaktertu
2.çoğul	elemaktertu				elvaktertu
3.çoğul	elemaktenan		elegaktenan		elvaktenan

Ma iri ndğa Amedi elebakter. (AŞ) Ben her gün Amedi’ye uğrıyorum.

● (1) Eşbiçimli fiil : Seçkin Yeniçırak tarafından verilen bilgiye göre Çamlıhemşin Ğvant diyalektinde eşbiçimli AD hareket fiili, “çekiniyor” anlamına geliyor. “Uğruyor” ise golvakten denir.

Ayrıca bu fiilin datif tümlecinın iki-yön durumunda olduğunu da bildirilmiştir.

(ÇM-Ğvant) “(birinden) çekiniyor”

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			elegakter	elegaktert(u)	elevakter
2.tekil	elemakter	elemaktert(u)			elvakter
3.tekil	elemakten	elemakteran	elegakten	elegakteran	elvakten
1.çoğul			elegaktert(u)		elevaktert(u)
2.çoğul	elemaktert(u)				elvaktert(u)
3.çoğul	elemakteran		elegakteran		elvakteran

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.8. {me-} fiilbaşlı ve {a-} kökbaşlı bir örnek : kök ilâvesi{-er}

nacoxen (Orta・Doğu) “uğruyor” ED hareket fiili

(Orta)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			megacoxer	megacoxert	mebacoxer
2.tekil	memacoxer	memacoxert			nacoxer
3.tekil	memacoxen	memacoxenan	megacoxen	megacoxenan	nacoxen
1.çoğul			megacoxert		mebacoxert
2.çoğul	memacoxert				nacoxert
3.çoğul	memacoxenan		megacoxenan		nacoxenan

Ma k’at’a ndğaz Amediz mebacoxer. (Orta) Ben her gün Amedi’ye uğruyorum.

Amedik ma p’anda memacoxen. (FN) Amedi daima bana uğrar.

~ Amedik ma iyya memacoxen. (AH)

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.9. {me-} fiilbaşlı ve {a-} kökbaşlı bir örnek : kök ilâvesi{-am}

naonams “(birinin) peşindedir, (birine) eşlik ediyor” ED hareket fiili

(Orta)

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			megaonam	megaonamt	mebaonam
2.tekil	memaonam	memaonamt			naonam
3.tekil	memaonams	memaonaman	megaonams	megaonaman	naonams
1.çoğul			megaonamt		mebaonamt
2.çoğul	memaonamt				naonamt
3.çoğul	memaonaman		megaonaman		naonaman

● Bu fiilbaşının işlevi belli değil. Datif tümleç = konuşan kişi olsa da başka bir fiilbaşı bunun yerini almaz.

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.10. {o-} kökbaşlı örnek [A]

oncirams “uyutuyor” EA hareket fiili : kök ilâvesi{-am/-ap}

(FN)(AH)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			gonciram	gonciramt	bonciram
2.tekil	monciram	monciramt			onciram
3.tekil	moncirams	monciraman	goncirams	gonciraman	oncirams
1.çoğul					bonciramt
2.çoğul	monciramt		gonciramt		onciramt
3.çoğul	monciraman		gonciraman		onciraman

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.11. {o-} kökbaşlı örnek [B]

ogorams (Batı)(Orta) “(birine) sövüyor, küfrediyor” ED hareket fiili: kök ilâvesi{-am}

(FN)(AH)

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			gogoram	gogoramt	bogoram
2.tekil	mogoram	mogoramt			ogoram
3.tekil	mogorams	mogoraman	gogorams	gogoraman	ogorams
1.çoğul			gogoramt		bogoramt
2.çoğul	mogoramt				ogoramt
3.çoğul	mogoraman		gogoraman		ogoraman

● Aynı kökenli fiil : igorams Eø hareket fiili “(tek başına) küfrediyor”

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.12. {o-} kökbaşlı örnek [C]

oşk’ums (Batı), oşkumers (Orta), oçkumers (HP), oçkumars (ÇX)

“(birini) gönderiyor” EA hareket fiili : kök ilâvesi{-um},{-umer/-umar}

(PZ)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	ma	şk’u	si	t’k’va	him ; hini
ma			goşk’um	goşk’umt	voşk’um
si	moşk’um	moşk’umt			oşk’um
himuk	moşk’ums	moşk’uman	goşk’ums	goşk’uman	oşk’ums
şk’u			goşk’umt		voşk’umt
t’k’va	moşk’umt				oşk’umt
hinik	moşk’uman		goşk’uman		oşk’uman

(FN)(AH)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	ma	çku	si	tkva	heya/hemtepe
ma			goşkumer	goşkumert	boşkumer
si	moşkumer	moşkumert			oşkumer
hemuk	moşkumers	moşkumenan	goşkumers	goşkumenan	oşkumers
çku			goşkumert		boşkumert
tkva	moşkumert				oşkumert
hemtepek	moşkumenan		goşkumenan		oşkumenan

(HP)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	ma	çkin	si	tkvan	iya/entepe
ma			goçkumer	goçkumert	voçkumer
si	moçkumer	moçkumert			oçkumer
emuk	moçkumers	moçkumenan	goçkumers	goçkumenn	oçkumers
çkin			goçkumert		voçkumert
tkvan	moçkumert				oçkumert
entepek	moçkumenan		goçkumenan		oçkumenan

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.13. {go-} fiilbaşlı ve {o-} kökbaşlı bir örnek

gvoşinay (ÇM)(AŞ) ~ goşinams (AŞ-Dutxe)(Orta)(HP) ~ gvoşinaps (ÇX)

“hatırlatıyor” EDA hareket fiili : kök ilâvesi{-am/-ap}

(ÇM-Ğvant)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tek.			gogoşinam	gogoşinamtu	govoşinam
2.tek.	gomoşinam	gomoşinamtu			gvoşinam
3.tek.	gomoşinay	gomoşinaman	gogoşinay	gogoşinaman	gvoşinay
1.çoğ.			gogoşinamtu		govoşinamtu
2.çoğ.	gomoşinamtu				gvoşinamtu
3.çoğ.	gomoşinaman		gogoşinaman		gvoşinaman

(FN)(AH)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil/çoğul
1.tekil			gogoşinam	gogoşinamt	goboşinam
2.tekil	gomoşinam	gomoşinamt			goşinam
3.tekil	gomoşinams	gomoşinaman	gogoşinams	gogoşinaman	goşinams
1.çoğul			gogoşinamt		goboşinamt
2.çoğul	gomoşinamt				goşinamt
3.çoğul	gomoşinaman		gogoşinaman		goşinaman

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.14. {ce-}{e-} fiilbaşlı ve {o-} kökbaşlı örnek [A]

comç’ims (Batı), yomç’ims (Orta・Doğu) “(birinin) üstüne yağmur yağıyor”

HD/AD hareket fiili (*) : kök ilâvesi{ø-}

(*) comç’ims, “yağmur suyu tavandan damlıyor” anlamında kullanıldığında øø/øD hareket fiilidir.

Bu iki fiil, öznesi zoronlu olarak 3’üncü şahıs tekil olduğundan dolayı, sanki sırf datif tümlecinin şahsı ve sayısına göre çekiliyor gibi görünür. Ama iki-şahıslı çekimliler.

● Batı diyalektlerdeki {ce-}, genelde Orta ve Doğu diyalektlerde {ge-}’ye denk gelir. İlginç bir istisna olduğundan dolayı bunları bir maddede bir araya gösteriyoruz.

comç’ims (Batı)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil
2.tekil
3.tekil	cemomç’ims ~ cemomç’iy	cegomç’ims ~ cegomç’iy	comç’ims ~ comç’iy
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

özne	datif tümleç
özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil
2.tekil
3.tekil	cemomç’iman	cegomç’iman	comç’iman
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

yomç’ims (FN)(AH)(HP)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil
2.tekil
3.tekil	emomç’ims	egomç’ims	yomç’ims
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

özne	datif tümleç
özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil
2.tekil
3.tekil	emomç’iman	egomç’iman	yomç’iman
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

______________________________________________________________________

13.4.1.1.2.15. {ce-}{e-} fiilbaşlı ve {o-} kökbaşlı örnek [B]

comtvams (Batı), yomtvams (Orta・Doğu) “(birinin) üstüne kar yağıyor”

HD/AD hareket fiili : kök ilâvesi{-am/-ap}

Bir önceki maddedekiler gibi, bu iki fiil de sanki sırf datif tümlecinin şahsı ve sayısına göre çekiliyor gibi görünür. Ama iki-şahıslı çekimliler.

● Batı diyalektlerdeki {ce-}’nin Orta ve Doğu diyalektlerde {ge-}’ye denk gelmemesi, ilginç bir istisnadır.

● Fındıklı diyalektlerinin bir kısmında hem gyomtvams hem yomtvams biçimleri gölemlenmektedir. İki biçimin kullanım sahası hakkında ileri araştırma gerekmektedir.

comtvams (Batı)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil
2.tekil
3.tekil	cemomtvams ~ cemomtvay	cegomtvams ~ cegomtvay	comtvams ~ comtvay
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

özne	datif tümleç
özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil
2.tekil
3.tekil	cemomtvaman	cegomtvaman	comtvaman
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

yomtvams (Orta・Doğu)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil
2.tekil
3.tekil	emomtvams ~ emomtvaps	egomtvams ~ egomtvaps	yomtvams ~ yomtvaps
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

özne	datif tümleç
özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil
2.tekil
3.tekil	emomtvaman ~ emomtvapan	egomtvaman ~ egomtvapan	yomtvaman ~ yomtvapan
1.çoğul
2.çoğul
3.çoğul

______________________________________________________________________

13.4.1.2. Yasak kipi

Hareket fiillerinin emperfektif şimdiki zaman biçiminin önüne yasaklama göstergesi mot- ~ mo- ~ moy- konarak “yasak kipi” oluşturulur. Lazcada yasak kipi sırf 2’nci şahısta olur. 2’inci ve 3’üncü kişiye söylenen yasaklama, “yasak istek kipi” ile ifade edilir (*). (→ 13.4.3.2., 13.4.5.1.2.)

●●● (*)(AK) Akçakoca-Döngelli’li Timur Cumhur tarafından verilen bilgiye göre, Akçakoca diyalektlerinde yasak kipinin yerine yasak istek kipi ikinci biçimleri kullanılır.

■■■ Konuşma dilinde yasaklama göstegesi mot- ~ mo- ~ moy- ile soru zarfı mot ~ mo ~ moy (niye, niçin) ses tonu farklılığından ayırt ediliyor. Yazılı dilde ise çoğu diyalektte eşbiçimli olduklarından dolayı cümle sonunda çizgi (= -) ile soru işaretinin (= ?) kullanılması önerilir.

Mot-doxedur. : Oturma !

Mot-doxedurt. : Oturmayın !

Mot doxedur ? : Niye oturuyorsun ?

Mot doxedurt ? : Niye oturuyorsunuz ?

_____________________________________________________________________________

13.4.2. Emperfektif geçmiş zaman

13.4.2.1. Temel biçimi

13.4.2.1.1. Tek-şahıslı çekimi

13.4.2.1.2. İki-şahıslı çekimi

13.4.2.1.3. Olumluluk başekli kullanımı

13.4.2.2. Cümlebaşı zarfı (*) t’ora ile kullanımı

13.4.2.3. Duyulmuş geçmiş zaman

13.4.2.4. Dilek kipi

13.4.2.5. Fiil-zarf

(*) Cümlebaşı zarfı : cümle başında yer alıp cümle sonunda bulunan fiilin kipi, aspekti ve olumlu-olumsuzluğunu belirten cümle zarfı. Bu çalışmanın yazarı tarafından önerilmiş yeni bir terimdir.

______________________________________________________________________

13.4.2.1. Temel biçimi

Yapı : (olumluluk başeki ve olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-}vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs göstergesi (1) I {b-}{ø-}{ø-} (→ 11.3.1.1.)

II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {ø-}{i-}{i-/u-}{a-}{o-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] kök ilâvesi {-ø}; {-vuayel+m/p}; {-e/u +r};

{-omer/-umer}; {-umer/-umar};

{-um/-umer/-ar} (→ 11.1.) 　

[6] hatıra-ümit göstergesi {-t’-} (→ 11.2.)

[7] çok-işlevli sonek (*) {-i}{-u}{-t}{-es/-ey/-ez} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi

● (1) Değişkenleri 11. bölümde anlatılmıştır.

{b-} = {ø-} ~ {b-} ~ {v-} ~ {p-} ~ {p’-}

Ayrıca {b-} + {n -konson...} > {m-...}

{b-} + {xt/xt’-...} > {pt/ft-...}

{m-} = {ø-} ~ {m-} ~ {mp’-}

{g-} = {ø-} ~ {g-} ~ {k-} ~ {k’-}

____________________________________________________________________________

13.4.2.1.1. Tek-şahıslı çekimi

[A] “Konuşuyor” anlamına gelen Eø hareket fiilleri　

Kök ilâvesi {-ø} olanı ixap’ars (PZ)

Kök ilâvesi {-am/-ap} olanları ilak’irday (ÇM)

isinapams/isinapay (AŞ)(FN)

ip’aramitams (AH)

ğağalaps (HP-Sarp)

ğarğalaps (HP)(ÇX)

“konuşuyordu”

özne	PZ	ÇM
1.tekil	vixap’art’i	vilak’irdamt’i
2.tekil	ixap’art’i	ilak’irdamt’i
3.tekil	ixap’art’u	ilak’irdamt’u
1.çoğul	vixap’art’it	vilak’irdamt’it
2.çoğul	ixap’art’it	ilak’irdamt’it
3.çoğul	ixap’art’es	ilak’irdamt’ey

özne	AŞ batısı	AŞ doğusu	FN
1.tekil	visinapamt’i	bisinapamt’i	bisinapamt’i
2.tekil	isinapamt’i	isinapamt’i	isinapamt’i
3.tekil	isinapamt’u	isinapamt’u	isinapamt’u
1.çoğul	visinapamt’it	bisinapamt’it(u)	bisinapamt’it
2.çoğul	isinapamt’it	isinapamt’it(u)	isinapamt’it
3.çoğul	isinapamt’ey	isinapamt’ey	isinapamt’ez

özne	AH	HP-Sarp	HP, ÇX
1.tekil	bip’aramitamt’i	bğağalap’t’i	bğarğalap’t’i
2.tekil	ip’aramitamt’i	ğağalap’t’i	ğarğalap’t’i
3.tekil	ip’aramitamt’u	ğağalap’t’u	ğarğalap’t’u
1.çoğul	bip’aramitamt’it	bğağalap’t’it	bğarğalap’t’it
2.çoğul	ip’aramitamt’it	ğağalap’t’it	ğarğalap’t’it
3.çoğul	ip’aramitamt’ez	ğağalap’t’es	ğarğalap’t’ez

● Doğu diyalektlerde kök ilâvesinin son konsonu /p/, fırlatmalı konson /t’/ önünde kurallı olarak frılatmalılaşıp /p’/ olur.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B] nç’arums (Batı), ç’a(r)ums (Orta) ~ ç’a(r)ups (Doğu) EA hareket fiili “yazıyor”

: kök ilâvesi {-um/-up}

“yazıyordu” (Batı)

özne	PZ	ÇM, AŞ
1.tekil	mç’arumt’i	mç’arumt’i
2.tekil	nç’arumt’i	nç’arumt’i
3.tekil	nç’arumt’u	nç’arumt’u
1.çoğul	mç’arumt’it	mç’arumt’it
2.çoğul	nç’arumt’it	nç’arumt’it
3.çoğul	nç’arumt’es	nç’arumt’ey

(Doğu)

özne	FN, AH	HP, ÇX
1.tekil	p’ç’a(r)umt’i	p’ç’a(r)up’t’i
2.tekil	ç’a(r)umt’i	ç’a(r)up’t’i
3.tekil	ç’a(r)umt’u	ç’a(r)up’t’u
1.çoğul	p’ç’a(r)umt’it	p’ç’a(r)up’t’it
2.çoğul	ç’a(r)umt’it	ç’a(r)up’t’it
3.çoğul	ç’a(r)umt’ez	ç’a(r)up’t’ez

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[C] imt’en “kaçıyor” Aø hareket fiili : kök ilâvesi {-er}

“kaçıyordu”

özne	PZ	ÇM, AŞ batısı	AŞ doğusu
1.tekil	vimt’ert’i	vimt’ert’i	bimt’ert’i
2.tekil	imt’ert’i	imt’ert’i	imt’ert’i
3.tekil	imt’ert’u	imt’ert’u	imt’ert’u
1.çoğul	vimt’ert’it	vimt’ert’it	bimt’ert’it
2.çoğul	imt’ert’it	imt’ert’it	imt’ert’it
3.çoğul	imt’ert’es	imt’ert’ey	imt’ert’tey

özne	FN, AH	HP, ÇX
1.tekil	bimt’e(r)t’i	vimt’e(r)t’i
2.tekil	imt’e(r)t’i	imt’e(r)t’i
3.tekil	imt’e(r)t’u	imt’e(r)t’i
1.çoğul	bimt’e(r)t’it	vimt’e(r)t’it
2.çoğul	imt’e(r)t’it	imt’e(r)t’it
3.çoğul	imte(r)t’ez	imt’e(r)t’ez

______________________________________________________________________

13.4.2.1.2. İki-şahıslı çekimi

{ø-} kökbaşlı (= kökbaşsız) olup fiilbaşlı olan bir fiil : kök ilâvesi{-am/-ap}

meçams “veriyor” EDA hareket fiili

(FN)(AH)　“veriyordu”

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekçamt’i	mekçamt’it	mepçamt’i
2.tekil	momçamt’i	momçamt’it			meçamt’i
3.tekil	momçamt’u	momçamt’ez	mekçamt’u	mekçamt’ez	meçamt’u
1.çoğul			mekçamt’it		mepçamt’it
2.çoğul	momçamt’it				meçamt’it
3.çoğul	momçamt’ez		mekçamt’ez		maçamt’ez

(HP)(ÇX)

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekçap’t’i	mekçap’t’it	mepçap’t’i
2.tekil	momçap’t’i	momçap’t’it			meçap’t’i
3.tekil	momçap’t’u	momçap’t’ez	mekçap’t’u	mekçap’t’ez	meçap’t’u
1.çoğul			mekçap’t’it		mepçap’t’it
2.çoğul	momçap’t’it				meçap’t’itt
3.çoğul	momçap’t’ez		mekçap’t’ez		maçap’t’ez

● Doğu diyalektlerde kök ilâvesinin sonundaki konson /p/, /t’/ önünde asimile olup fırlatmalılaşır. Kurallı olarak /p’/ olur.

______________________________________________________________________

13.4.2.1.3. Olumluluk başekli kullanımı

{olumluluk başeki + emperfektif geçmiş zaman} = “yapardı”

domi3’omert’u (AŞ) (alışkanlık olarak ) bana söylerdi

● Bu kullanım hakkında ileri araştırma gerekmektedir.

______________________________________________________________________

13.4.2.2. Cümlebaşı zarfı (*) « t’ora » ile kullanımı

{t’ora + emperfektif geçmiş zaman olumlu}　“az kalsın, az kaldı ...... yapacaktı”

Handğa na-va-re var-maçkinuk’o, t’ora mebulut’t’i. (FN)

“Bugün senin (orada) olmayacağını bilememiş olsaydım, az kaldı (senin bulunduğun yere) geliyordum.”

●●● T’ora ile kullanılınca emperfektif geçmiş zaman olumlu biçimi, “geçmişte yapılacak olan, ama yapılmamış hareket”i ifade eder.

______________________________________________________________________

13.4.2.3. Duyulmuş geçmiş zaman

Emperfektif duyulmuş geçmiş zamanın yapısı :

Emperfektif geçmiş zaman + -don(u) (PZ)

~ -do (ÇM)

~ -doren (Orta)

-ren (HP)

{-eren/-elen} (ÇX)

nç’arumt’u-donu (PZ) “(geçmişte) yazıyormuş”

nç’arumt’u-do (ÇM)

ø (AŞ)

ç’a(r)umt’u-doren (FN)(AH)

ç’a(r)umt’u-ren (HP)

ç’arumt’eren (ÇX)

______________________________________________________________________

13.4.2.4. Dilek kipi

Çok az sayıda bulunan “perfektif biçimleri olmayan hareket fiilleri”nin dilek kipi, tüm diyalektlerde emperfektif geçmiş zaman biçimlerinden türer.

● Dilek cümlesinin başında « keşke » anlamına gelen cümlebaşı zarfı k’o (PZ-HP) ~ k’oyi (ÇX) sıkça kullanılır.

______________________________________________________________________

13.4.2.4.1. meşonums (Batı) “(birinin gelmesini) umuyor” ED hareket fiili

(ÇM-Mek’alesk’irit)(AŞ) emperfektif şimdiki zaman “(gelmesini) umuyor”

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekşonum	mekşonumtu	mepşonum
2.tekil	memşonum	memşonumtu			meşonum
3.tekil	memşonuy	memşonuman	mekşonuy	mekşonuman	meşonuy
1.çoğul					mepşonumtu
2.çoğul	memşonumtu		mekşonumtu		meşonumtu
3.çoğul	memşonuman		mekşonuman		meşonuman

(ÇM-Mek’alesk’irit)(AŞ) emperfektif dilek kipi “(gelmesini) umuyor olsaydı”

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil		mekşonumt’ik’o	mepşonumt’ik’o
2.tekil	memşonumt’ik’o		meşonumt’ik’o
3.tekil	memşonumt’uk’o	mekşonumt’uk’o	meşonumt’uk’o
1.çoğul		mekşonumt’ik’ot	mepşonumt’ik’ot
2.çoğul	memşonumt’ik’ot		meşonumt’ik’ot
3.çoğul	memşonumt’ek’oy	mekşonumt’ek’oy	meşonumt’ek’oy

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil		mekşonumt’ik’ot	mepşonumt’ik’o
2.tekil	memşonumt’ik’ot		meşonumt’ik’o
3.tekil	meşonumt’ek’oy	mekşonumt’ek’oy	meşonumt’uk’o
1.çoğul		mekşonumt’ik’ot	mepşonumt’ik’ot
2.çoğul	memşonumt’ik’ot		meşonumt’ik’ot
3.çoğul	memşonumt’ek’oy	mekşonumt’ek’oy	meşonumt’ek’oy

______________________________________________________________________

13.4.2.4.2. meşvens (Orta・Doğu) “(birinin gelmesini) umuyor” ED hareket fiili

emperfektif şimdiki zaman “(gelmesini) umuyor”

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekşven	mekşvent	mepşven
2.tekil	memşven	memşvent			meşven
3.tekil	memşvens	memşvenan	mekşvens	mekşvenan	meşvens
1.çoğul			mekşvent		mepşvent
2.çoğul	memşvent				meşvent
3.çoğul	memşvenan		mekşvenan		meşvenan

(FN)(AH) emperfektif dilek kipi “(gelmesini) umoyor olsaydı”

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil		mekşvent’ik’o	mepşvent’ik’o
2.tekil	memşvent’ik’o		meşvent’ik’o
3.tekil	memşvent’uk’o	mekşvent’uk’o	meşvent’uk’o
1.çoğul		mekşvent’it’k’o	mepşvent’it’k’o
2.çoğul	memşvent’it’k’o		meşvent’it’k’o
3.çoğul	memşvent’esko	mekşvent’esko	meşvent’esko

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil		mekşvent’it’k’o	mepşvent’ik’o
2.tekil	memşvent’it’k’o		meşvent’ik’o
3.tekil	memşvent’esko	mekşvent’esko	meşvent’uk’o
1.çoğul		mekşvent’it’k’o	mepşvent’it’k’o
2.çoğul	memşvent’it’k’o		meşvent’it’k’o
3.çoğul	memşvent’esko	mekşvent’esko	meşvent’esko

● 3’üncü şahıs çoğul biçiminde /k’/ fonemi, /s/ arkasında fırlatmasızlaşıp /k/ olur. ______________________________________________________________________

13.4.2.4.3. x’orops (Doğu) “seviyor” ED hareket fiili

emperfektif şimdiki zaman “seviyor”

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			k’x’orop	k’x’oropt	p’x’orop
2.tekil	mx’orop	mx’oropt			x’orop
3.tekil	mx’orops	mx’oropan	k’x’orops	k’x’oropan	x’orops
1.çoğul			k’x’oropt		p’x’oropt
2.çoğul	mx’oropt				x’oropt
3.çoğul	mx’oropan		k’x’oropan		x’oropan

emperfektif dilek kipi “seviyor olsaydı”

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil		k’x’orop’t’ik’on	p’x’orop’t’ik’on
2.tekil	mx’orop’t’ik’on		x’orop’t’ik’on
3.tekil	mx’orop’t’uk’on	k’x’orop’t’uk’on	x’orop’t’uk’on
1.çoğul		k’x’orop’t’it’k’on	p’x’orop’t’it’k’on
2.çoğul	mx’oropt’it’k’on		x’orop’t’it’k’on
3.çoğul	mx’orop’t’eskon	k’x’orop’t’eskon	x’orop’t’eskon

ergatif özne	datif tümleç
ergatif özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil		k’x’orop’t’it’k’on	p’x’orop’t’ik’on
2.tekil	mx’orop’t’it’k’on		x’orop’t’ik’on
3.tekil	mx’orop’t’eskon	k’x’orop’t’eskon	x’orop’t’u k’on
1.çoğul		k’x’orop’t’it’k’on	p’x’orop’t’it’k’on
2.çoğul	mx’orop’t’it’k’on		x’orop’t’it’k’on
3.çoğul	mx’orop’t’eskon	k’x’orop’t’eskon	x’orop’t’eskon

● 3’üncü şahıs çoğul biçiminde /k’/ fonemi, /s/ arkasında fırlatmasızlaşıp /k/ olur.

K’o Yaşarik mx’orop’t’uk’onna ! Keşke Yaşari beni seviyor olsaydı !

● Eşanlamlı fiil : oroms (Orta) (→ Kural dışı fiiller : 13.8.1.1.4., 13.8.1.2.2.)

______________________________________________________________________

13.4.2.5. Emperfektif istek kipi fiil-zarf

______________________________________________________________________

13.4.2.5.1. “(geçmişte) ...... iken”

“Geçmişte bir hareket ile aynı zamanda devam eden hareketi” anlatan fiil-zarf =

Emperfektif geçmiş zaman temel biçimi + {-şa} (Batı)(FN)

{- şkul} (AH güneybatısı)

{-şi} (AH merkezi)(Doğu)

nç’arums (Batı) ~ ç’a(r)ums (Orta) ~ ç’a(r)ups (Doğu) “yazıyor”

“(geçmişte) yazıyorken”

özne	PZ	ÇM, AŞ	FN
1.tekil	mç’arumt’işa	mç’arumt’işa	p’ç’a(r)umt’işa
2.tekil	nç’arumt’işa	nç’arumt’işa	ç’a(r)umt’işa
3.tekil	nç’arumt’uşa	nç’arumt’uşa	ç’a(r)umt’uşa
1.çoğul	mç’arumt’itşa	mç’arumt’itşa	p’ç’a(r)umt’itşa
2.çoğul	nç’arumt’itşa	nç’arumt’itşa	ç’a(r)umt’itşa
3.çoğul	nç’arumt’eşşa	nç’arumt’eyşa	ç’a(r)umt’eşşa

özne	AH-Pilarget	AH	HP, ÇX
1.tekil	p’ç’a(r)umt’i şkul	p’ç’aumt’işi	p’ç’a(r)up’t’işi
2.tekil	ç’a(r)umt’i şkul	ç’aumt’işi	ç’a(r)up’t’işi
3.tekil	ç’a(r)umt’u şkul	ç’aumt’uşi	ç’a(r)up’t’uşi
1.çoğul	p’ç’a(r)umt’it şkul	p’ç’aumt’itşi	p’ç’a(r)up’t’itşi
2.çoğul	ç’a(r)umt’it şkul	ç’aumt’itşi	ç’a(r)up’t’itşi
3.çoğul	ç’a(r)umt’e şkul	ç’aumt’eşşi	ç’a(r)up’t’e(ş)şi

______________________________________________________________________

13.4.2.5.2. (AH)(Doğu) “(geçmişte) .....inceye kadar”

Arhavi ilçesi ve bundan daha doğuda konuşulan diyalektlerde :

Emperfektif geçmiş zaman + {-şa} (*) = “(geçmişte) ......-inceye kadar ” (**)

●●● (*) Fındıklı ile Batı bölge diyalektlerinde aynı yapı = “(geçmişte) ....... iken”

●●● (**) Batı bölge ve Fındıklı diyalektlerinde :

Perfektif temel biçimi + {-şa} = “(geçmişte) ......-inceye kadar” (→ 13.4.4.7.)

“(geçmişte) yazıncaya kadar”

özne	AH-Orç’a/Orç’i (*)	HP, ÇX
1.tekil	p’ç’aumt’işa	p’ç’a(r)up’t’işa
2.tekil	ç’aumt’işa	ç’a(r)up’t’işa
3.tekil	ç’aumt’uşa	ç’a(r)up’t’uşa
1.çoğul	p’ç’aumt’itşa	p’ç’a(r)up’t’itşa
2.çoğul	ç’aumt’itşa	ç’a(r)up’t’itşa
3.çoğul	ç’aumt’eşşa	ç’a(r)up’t’e(ş)şa

(*) Arhavi diyalektlerinde yöreye göre farklı değişken bulunur. İleri araştırma gerekmektedir.

______________________________________________________________________

13.4.3. Emperfektif istek kipi

13.4.3.1. Temel biçimi

13.4.3.1.1. Tek-şahıslı çekim

13.4.3.1.2. İki-şahıslı çekim

13.4.3.2. Yasak istek kipi (ÇM)(AŞ)(Orta)(Doğu)

13.4.3.3. Fiil-zarf

______________________________________________________________________

13.4.3.1. Emperfektif istek kipi temel biçimi

Yapı : (olumluluk başeki ve olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-}vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs göstergesi I {b-}{ø-}{ø-} (→ 11.3.1.1.)

II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {ø-}{i-}{i-/u-}{a-}{o-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] kök ilâvesi {-ø}; {-vuayel + m/p}; {-e/u + r};

{-omer/-umer}; {-umer/-umar};

{-um/-umer/-ar} (→ 11.1.) 　

[6] hatıra-ümit göstergesi {-t’-} (→ 11.1., 11.2.)

[7] istek kipi göstergesi {-a-} (→ 11.5.)

[8] çok-işlevli sonek (*) {-ø},{-s/z};{-t},{-an} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi

● İstek kipi göstergesi {-a-} + 3’üncü şahıs-çoğul-şimdiki zaman göstergesi {-an} = /-an/

______________________________________________________________________

13.4.3.1.1. Tek-şahıslı çekim

Perfektif biçimi olan fiillerin emperfektif istek kipi, eksiz eda3ız kullanılmaz. Aşağıda temel biçimi, kır harfler ile gösterilmiştir.

ip’aramitams (AH), ğağalaps (HP-Sarp), ğarğalaps (HP) Eø hareket fiili “konuşuyor”

ergatif özne	AH	HP-Sarp	HP, ÇX
1.tekil	bip’aramitamt’a	bğağalap’t’a	bğarğalap’t’a
2.tekil	ip’aramitamt’a	ğağalap’t’a	ğarğalap’t’a
3.tekil	ip’aramitamt’az	ğağalap’t’as	ğarğalap’t’az
1.çoğul	bip’aramitamt’at	bğağalap’t’at	bğarğalap’t’at
2.çoğul	ip’aramitamt’at	ğağalap’t’at	ğarğalap’t’at
3.çoğul	ip’aramitamt’an	ğağalap’t’an	ğarğalap’t’an

______________________________________________________________________

13.4.3.1.2. İki-şahıslı çekim

çams “biri [ergatif] birine [datif] bir şeyi [apsolütif] yediriyor” EDA hareket fiili

(FN)(AH)

能格özne	与格補語の人称と数
能格özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			kçamt’a	kçamt’at	pçamt’a
2.tekil	mçamt’a	mçamt’at			çamt’a
3.tekil	mçamt’az	mçamt’an	kçamt’az	kçamt’an	çamt’az
1.çoğul			kçamt’at		pçamt’at
2.çoğul	mçamt’at				çamt’at
3.çoğul	mçamt’an		kçamt’an		çamt’an

______________________________________________________________________

13.4.3.2. Emperfektif yasak istek kipi ÇM)(AŞ)(FN)(AH)(HP)(ÇX)

“Yapmasın”

Çamlıhemşin ilçesi ve bundan daha doğuda konuşulan diyalektlerde (1):

Yasak istek kipi = emperfektif istek kipi temel biçimi + mot- ~ mo- ~ moy- (2)

Mo(y)-ulurt’ay. (ÇM)(AŞ) Gitmesin.

~ Mo(t)-ulut’az. (Orta)(Doğu)

(1) Pazar ve Akçakoca diyalektlerindeki perfektif yasak istek kipi (→ 13.4.5.3.)

(2) Ardeşen diyalektlerinde mondo- biçimli değişkeni de vardır.

_____________________________________________________________________

13.4.3.2.1. Tek-şahıslı çekim

ip’aramitams (AH), ğağalaps (HP-Sarp), ğarğalaps (HP) “konuşuyor” Eø hareket fiili

“konuşmayayım” vs

özne	AH	HP-Sarp	HP, ÇX
1.tekil	mot-bip’aramitamt’a	mo-bğağalap’t’a	mo-bğarğalap’t’a
2.tekil	mot-ip’aramitamt’a	mo-ğağalap’t’a	mo-ğarğalap’t’a
3.tekil	mot-ip’aramitamt’az	mo-ğağalap’t’as	mo-ğarğalap’t’az
1.çoğul	mot-bip’aramitamt’at	mo-bğağalap’t’at	mo-bğarğalap’t’at
2.çoğul	mot-ip’aramitamt’at	mo-ğağalap’t’at	mo-ğarğalap’t’at
3.çoğul	mot-ip’aramitamt’an	mo-ğağalap’t’an	mo-ğarğalap’t’an

______________________________________________________________________

13.4.3.2.2. İki-şahıslı çekim

çams “biri [ergatif] birine [datif] bir şeyi [apsolğütif] yediriyor” EDA hareket fiili

(FN)(AH) “yedirmesin” vs

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tk			mot-kçamt’a	mot-kçamt’at	mot-pçamt’a
2.tk	mot-mçamt’a	mot-mçamt’at			mot-çamt’a
3.tk	mot-mçamt’az	mot-mçamt’an	mot-kçamt’az	mot-kçamt’an	mot-çamt’az
1.çğ			mot-kçamt’at		mot-pçamt’at
2.çğ	mot-mçamt’at				mot-çamt’at
3.çğ	mot-mçamt’an		mot-kçamt’an		mot-çamt’an

______________________________________________________________________

13.4.3.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf

______________________________________________________________________

13.4.3.3.1. “şimdi veya gelecekte ...... iken”

“Şimdi veya gelecekte bir hareket ile aynı zamanda devam eden hareketi” anlatan fiil-zarfın yapısı :

Emperfektif istek kipi temel biçimi (*) + {-şa} (Batı)(FN)

{ şkul}(AH güneybatısı)

{-şi} (AH merkezi)(Doğu)

(*) Yapısına bakılınca şimdiki zaman veya gelecek zaman olması gerektiği düşünülür. Fakat geçmiş zamanda da kullanıldığı gözlemlenir. Bu konuda ileri araştırma gerekmektedir.

nç’arums (Batı) ~ ç’a(r)ums (Orta) ~ ç’a(r)ups (Doğu) “yazıyor”

“(şimdi veya gelecekte) yazarken”

özne	PZ, ÇM, AŞ	FN
1.tekil	mç’arumt’aşa	p’ç’a(r)umt’aşa
2.tekil	nç’arumt’aşa	ç’a(r)umt’aşa
3.tekil	nç’arumt’aşa	ç’a(r)umt’aşa
1.çoğul	mç’arumt’atşa	p’ç’a(r)umt’atşa
2.çoğul	nç’arumt’atşa	ç’a(r)umt’atşa
3.çoğul	nç’arumt’anşa	ç’a(r)umt’anşa

özne	AH-Pilarget	AH	HP, ÇX
1.tekil	p’ç’a(r)umt’a şkul	p’ç’aumt’aşi	p’ç’a(r)up’t’aşi
2.tekil	ç’a(r)umt’a şkul	ç’aumt’aşi	ç’a(r)up’t’aşi
3.tekil	ç’a(r)umt’a şkul	ç’aumt’aşi	ç’a(r)up’t’aşi
1.çoğul	p’ç’a(r)umt’at şkul	p’ç’aumt’atşi	p’ç’a(r)up’t’atşi
2.çoğul	ç’a(r)umt’at şkul	ç’aumt’atşi	ç’a(r)up’t’atşi
3.çoğul	ç’a(r)umt’an şkul	ç’aumt’anşi	ç’a(r)up’t’anşi

______________________________________________________________________

13.4.3.3.2. (AH)(HP)(ÇX) “gelecekte ......-ene kadar, -inceye kadar”

Arhavi ilçesi ve bundan daha doğuda konuşulan diyalektlerde :

Emperfektif istek kipi + {-şa} (1) = “gelecekte ......-ene kadar” (2)

●●● (1) Aynı yapı, Fındıklı ilçesi ve bundan daha batıda konuşulan diyalektlerde “şimdi veya gelecekte ...... iken” anlamına gelen fiil-zarf oluşturur.

●●● (2) Fındıklı ilçesi ve bundan daha batıda konuşulan diyalektlerde :

Perfektif istek kipi + {-şa} = “gelecekte ......-ene kadar” (→ 13.4.5.5.)

“gelecekte yazana kadar”

özne	AH	HP, ÇX
1.tekil	p’ç’aumt’aşa	p’ç’a(r)up’t’aşa
2.tekil	ç’aumt’aşa	ç’a(r)up’t’aşa
3.tekil	ç’aumt’aşa	ç’a(r)up’t’aşa
1.çoğul	p’ç’aumt’atşa	p’ç’a(r)up’t’atşa
2.çoğul	ç’aumt’atşa	ç’a(r)up’t’atşa
3.çoğul	ç’aumt’anşa	ç’a(r)up’t’anşa

______________________________________________________________________

13.4.3.3.3. (FN) “(geçmişten şimdi ye kadar devam eden alışkanlık olarak) ...... iken”

Emperfektif istek kipi temel biçimi ile {-(y)iz} sonekinden oluşan ffil-zarf, sırf Fındıklı diyalektlerinde gözlemlenir.

Komşiluğişa bulut’ayiz bazi, Bazı komuşluğa giderken

Gzalepez memager. Mot-ikom nazi.(1) Yollarda bana rastlıyorsun. Nazlanma.

komşiluğişa : komşiluği direktif (= yön durumu) < Türkçe komşuluk

bulut’ayiz : ulun (gidiyor) : emperfektif istek kipi 1. tek. bulu(r)t’a + -(y)iz

: “her zaman gibi giderken”

bazi : < Türkçe bazı

gzalepez : gza (yol) çoğul lokatif (= bulunma durumu)

memager : nagen (rastlıyor) emperfektif şimdiki zaman 2. tek. özneli 1.tek. tümleçli

mot-ikom : ikoms (yapıyor) yasak kipi tekil

nazi : < Türkçe naz < Farsça

(1) “Ar çiçeğiz ar but’k’uci noxedun” (Bir çiçeğe bir arı konuyor) titreli 18 koşuklu destani’nin 6’ıncı dörtlük ilk dizesi. Fındıklı Xazara köylü Mustafa Türkselçi tarafından hem şiir hem de melodisi yazılmıştir.

destani : Laz geleneksel aşık şarkısı. Bir koşuk dört dizeden, bir dize onbir heceden oluşur.

Her koşuğun ilk üç dizesi aynı hece ile biter. Ayrıca bu dizelerin onuncu hecesinin

vuayeli de ortaktır.

ar : 1. “1” sayısı. 2. (belirsiz sıfat) : bir.

çiçeğiz (*) : çiçeği lokatif (= bulunma durumu) < Türkçe çiçek

but’k’uci : Bal arısı.

noxedun : (Böcek, kuş) konuyor. Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3. tekil

(*) Dizenin hece sayısını düzenli etmek için Lazca iki heceli kelime gyuliz (çiçeğe) yerine Türkçeden ödünç alarak üç heceli kelimesini koymuştur.

______________________________________________________________________

13.4.4. Perfektif

13.4.4.1. Temel biçimi

13.4.4.1.1. Tek-şahıslı çekim

13.4.4.1.2. İki şahıslı çekim

13.4.4.2. Cümlebaşı zarfı t’ora ile kullanımı

13.4.4.3. Emir kipi

13.4.4.4. Duyulmuş geçmiş zaman

13.4.4.5. Daha-önce-geçmiş zaman

13.4.4.6. Dilek kipi

13.4.4.7. Fiil-zarf ve zarfsal cümlemsi

______________________________________________________________________

13.4.4.1. Temel biçimi

Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs göstergesi (1) I {b-}{ø-}{ø-} (→ 11.3.1.1.)

II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {ø-}{i-}{i-/u-}{a-}{o-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] çok-işlevli sonek (*) {-i}{-u}{-t}{-es/-ey/-ez} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi

● (1) Şahıs göstergesinin değişkenleri 11. bölümde anlatılmıştır.

{b-} = {ø-} ~ {b-} ~ {v-} ~ {p-} ~ {p’-}

Ayrıca {b-} + {n -konson...} = {m-...}

{b-} + {xt/xt’-...} = {pt/ft-...}

{m-} = {ø-} ~ {m-} ~ {mp’-}

{g-} = {ø-} ~ {g-} ~ {k-} ~ {k’-}

______________________________________________________________________

13.4.4.1.1. Tek-şahıslı çekim　

____________________________________________________________________________

13.4.4.1.1.1. “konuşuyor” anlamına gelen Eø hareket fiilleri

Kök ilâvesi {-ø} olanı 　 ixap’ars (*) (PZ)

Kök ilâvesi{-am/-ap} olanları ilak’irdams (ÇM)

isinapams (AŞ)(FN)

ip’aramitams (AH)

ğağalaps (HP-Sarp)

ğarğalaps (HP)(ÇX)

● (*) Bu fiil ÇM-AŞ diyalektlerinde “kızarak bağırıyor” anlamına gelir.

“konuştu” vs

özne	PZ	ÇM
1.tekil	vixap’ari	vilak’irdi
2.tekil	ixap’ari	ilak’irdi
3.tekil	ixap’aru	ilak’irdu
1.çoğul	vixap’arit	vilak’irdit
2.çoğul	ixap’arit	ilak’irdit
3.çoğul	ixap’ares	ilak’irdey

● (ÇM) ilak’irdey : soru biçimi, ilak’irdes-i ?

özne	AŞ batısı	AŞ doğusu	FN
1.tekil	visinapi	bisinapi	bisinapi
2.tekil	isinapi	isinapi	isinapi
3.tekil	isinapu	isinapu	isinapu
1.çoğul	visinapit	bisinapit	bisinapit
2.çoğul	isinapit	isinapit	isinapit
3.çoğul	isinapey	isinapey	isinapez

● (AŞ) isinapey, (FN) isinapez : soru biçimleri, isinapes-i ?

özne	AH	HP-Sarp	HP, ÇX
1.tekil	bip’aramiti	bğağali	bğarğali
2.tekil	ip’aramiti	ğağali	ğarğali
3.tekil	ip’aramitu	ğağalu	ğarğalu
1.çoğul	bip’aramitit	bğağalit	bğarğalit
2.çoğul	ip’aramitit	ğağalit	ğarğalit
3.çoğul	ip’aramitez	ğağales	ğarğalez

● Cf. ğarğalams (Batı bir kısmı) (bebek) anlaşılmayan sesi çıkarıyor

(Orta) kızarak bağırıyor

______________________________________________________________________

13.4.4.1.1.2. imt’en “kaçıyor” Aø hareket fiili : kök ilâvesi {-er}

“kaçtım” vs

özne	PZ	ÇM, AŞ batısı	AŞ doğusu	FN, AH	HP, ÇX
1.tekil	vimt’i	vimt’i	bimt’i	bimt’i	vimt’i
2.tekil	imt’i	imt’i	imt’i	imt’i	imt’i
3.tekil	imt’u	imt’u	imt’u	imt’u	imt’u
1.çoğul	vimt’it	vimt’it	bimt’it	bimt’it	vimt’it
2.çoğul	imt’it	imt’it	imt’it	imt’it	imt’it
3.çoğul	imt’es	imt’ey	imt’ey	imt’ez	imt’ez

______________________________________________________________________

13.4.4.1.2. İki-şahıslı çekim

______________________________________________________________________

13.4.4.1.2.1. yomtvams (Orta・Doğu) HD/AD hareket fiili

1. HD hareket fiili “(kar) birine yağıyor”

2. AD hareket fiili “(katı cisim) birine yağıyor”

datif tümleç	3. tekil özneli biçim (*)
datif tümleç	emperfektif şimdiki zaman	perfektif temel biçimi
1.tekil	emomtvams	emomtu
2.tekil	egomtvams	egomtu
3.tekil	yomtvams	yomtu
1.çoğul	emomtvaman	emomtvez
2.çoğul	egomtvaman	egomtvez
3.çoğul	yomtvaman	yomtvez

(*) Öznesi çoğul olsada fiil daima tekil özneli biçimde kalır.

Mtviri tiz emomtvams. (AH)(HP) Kar başıma yağıyor.

Tiz kva emomtu. (AH)(HP) Başıma taş yağdı.

tiz : ti (kafa, baş) lokatif “kafaya, başa” (***)

●●● (***) Lazcada kural olarak “bir fiilin istediği sözdiziminde birden fazla datif üyesi bulunmaz”. Lazcada tüm isim ve zamirlerin datif ile lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu örnekte datif tümleç kişi datif olup fiil onun şahsına göre çekilir; ona ait şeyi lokatif olup fiil bunun şahsına göre çekilmez.

● Eşanlamlı fiil :　umtvams (→ 13.4.4.1.2.6.)

______________________________________________________________________

13.4.4.1.2.2. goiç’k’ondinams (FN) EA hareket fiili

“(isteyerek ya da önemsemediği için) unutuyor”

(FN)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil		gogiç’k’ondini	gobiç’k’ondini
2.tekil	gomiç’k’ondini		goiç’k’ondini
3.tekil	gomiç’k’ondinu	gogiç’k’ondinu	goiç’k’ondinu
1.çoğul		gogiç’k’ondinit	gobiç’k’ondinit
2.çoğul	gomiç’k’ondinit		goiç’k’ondinit
3.çoğul	gomiç’k’ondinez	gogiç’k’ondinez	goiç’k’ondinez

özne	apsolütif tümleç
özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil		gogiç’k’ondinit	gobiç’k’ondini
2.tekil	gomiç’k’ondinit		goiç’k’ondini
3.tekil	gomiç’k’ondinez	gogiç’k’ondinez	goiç’k’ondinu
1.çoğul		gogiç’k’ondinit	gobiç’k’ondinit
2.çoğul	gomiç’k’ondinit		goiç’k’ondinit
3.çoğul	gomiç’k’ondinez	gogiç’k’ondinez	goiç’k’ondinez

______________________________________________________________________

13.4.4.1.2.3. goiç’k’endinams (AH) EA hareket fiili

“(isteyerek ya da önemsemediği için) unutuyor”

[Bir önceki maddedeki fiilden ancak kökündeki bir vuayel farklıdır. Bunun dışında çekimleri tamamen aynıdır.]

(AH)

özne	apsolütif tümleç
özne	1.tekil	2.tekil	3.tekil
1.tekil		gogiç’k’endini	gobiç’k’endini
2.tekil	gomiç’k’endini		goiç’k’endini
3.tekil	gomiç’k’endinu	gogiç’k’endinu	goiç’k’endinu
1.çoğul		gogiç’k’endinit	gobiç’k’endinit
2.çoğul	gomiç’k’endinit		goiç’k’endinit
3.çoğul	gomiç’k’endinez	gogiç’k’endinez	goiç’k’endinez

özne	apsolütif timleç
özne	1.çoğul	2.çoğul	3.çoğul
1.tekil		gogiç’k’endinit	gobiç’k’endini
2.tekil	gomiç’k’endinit		goiç’k’endini
3.tekil	gomiç’k’endinez	gogiç’k’endinez	goiç’k’endinu
1.çoğul		gogiç’k’endinit	gobiç’k’endinit
2.çoğul	gomiç’k’endinit		goiç’k’endinit
3.çoğul	gomiç’k’endinez	gogiç’k’endinez	goiç’k’endinez

______________________________________________________________________

13.4.4.1.2.4. “(Canlı varlığı) gönderiyor” : kök ilâvesi{-um},{-umer/-umar}

oşk’ums (Batı), oşkumers (Orta), oçkumers (HP), oçkumars (ÇX)

(PZ)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	ma	şk’u	si	t’k’va	him ; hini
ma			goşk’vi	goşk’vit	voşk’vi
si	moşk’vi	moşk’vit			oşk’vi
himuk	moşk’u	moşk’ves	goşk’u	goşk’ves	oşk’u
şk’u			goşk’vit		voşk’vit
t’k’va	moşk’vit				oşk’vit
hinik	moşk’ves		goşk’ves		oşk’ves

(FN)(AH)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	ma	çku	si	tkva	heya ; hentere/hemtepe
ma			goşkvi	goşkvit	boşkvi
si	moşkvi	moşkvit			oşkvi
heyak/hemuk	moşku	moşkvez	goşku	goşkvez	oşku
çku			goşkvit		boşkvit
tkva	moşkvit				oşkvit
henterek/hemtepek	moşkvez		goşkvez		oşkvez

(HP)

ergatif özne	apsolütif tümleç
ergatif özne	ma	çkin	si	tkvan	iya ; entepe
ma			goçkvi	goçkvit	voçkvi
si	moçkvi	moçkvit			oçkvi
emuk	moçku	moçkvez	goçku	goçkvez	oçku
çkin			goçkvit		voçkvit
tkvan	moçkvit				oçkvit
entepek	moçkvez		goçkvez		oçkvez

______________________________________________________________________

13.4.4.1.2.5. umtvams (FN)(HP) HD/AD hareket fiili

1. HD hareket fiili “(kar) birine yağıyor”

2. AD hareket fiili “(katı cisim) birine yağıyor”

datif tümleç	3. tekil özneli biçimler (*)
datif tümleç	emperfektif şimdiki zaman	perfektif temel biçimi
1.tekil	mimtvams	mimtu
2.tekil	gimtvams	gimtu
3.tekil	umtvams	umtu
1.çoğul	mimtvaman	mimtvez
2.çoğul	gimtvaman	gimtvez
3.çoğul	umtvaman	umtvez

(*) Öznesi çoğul olsa da fiil tekil özneli biçimde kalır.

Tiz (***) kva mimtu. (FN)(HP) Başıma taş yağdı.

●●● (***) Lazcada kural olarak “bir fiilin istediği sözdiziminde birden fazla datif üyesi bulunmaz”. Lazcada tüm isim ve zamirlerin datif ile lokatif durumları eşbiçimlidir. Bu örnekte datif tümleç kişi datif olup fiil onun şahsına göre çekilir; ona ait şeyi lokatif olup fiil bunun şahsına göre çekilmez.

● Eşanlamlı fiil :　yomtvams (→ 13.4.4.1.2.2.)

______________________________________________________________________

13.4.4.2. Cümlebaşı zarfı “t’ora” ile kullanımı

{t’ora + perfektif temel biçimi olumlu}　“az kalsın yapacaktım”

T’ora nca yat’u do nizu. (FN)

“Az kalsın ağaç (onun) üzerine düşecekti ve (o) ezilecekti.”

●●● T’ora ile kullanıldığında perfektif olumlu biçimi “geçmişte yapılacak olan, ancak yapılmamış hareketi” ifade eder.

______________________________________________________________________

13.4.4.3. Emir kipi

Lazcada emir kipi, perfektif temel biçimi (2. tekil/çoğul) ile esbiçimlidir.(*)

(*) meşonums (Batı) ~ meşvens (Orta・Doğu) “birinin gelmesini umuyor”, oroms (Orta) ~ x’orops (Doğu) “seviyor” gibi sırf emperfektif biçimleri olan hareket fiillerinin emir kipi yoktur.

Lazcada emir kipi sırf 2’ci şahısta olur. (İstek kipi ise tüm şahıslarda olur.)

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[A] Tek-şahıslı çekim

Temsili biçim emir kipi tekil emir kipi çoğul

doxedun (oturuyor) doxedi doxedit

imt’en (kaçıyor) imt’i imt’it

ulun (gidiyor) idi idit

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B] İki-şahıslı çekim

meçams “veriyor” EDA hareket fiili

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil
2.tekil	momçi	momçit			meçi
3.tekil
1.çoğul
2.çoğul	momçit				meçit
3.çoğul

______________________________________________________________________

13.4.4.4. Duyulmuş geçmiş zaman

Duyulmuş perfektif geçmiş zamanın yapısı :

Perfektif temel biçimi + -don(u) (PZ)

~ -do (ÇM)

~ -doren (Orta)

~ -ren (HP)

{-eren/-elen} (ÇX)

Evrim fiillerinin duyulmuş perfektif geçmiş zaman ile eşyaplıdır. (→ 13.3.1.4.3.)

______________________________________________________________________

13.4.4.4.1. Tek-şahıslı çekim örneği :

ulun “gidiyor”

idu-donu (PZ) “gitmiş” (***)

idu-do (ÇM)

ø (?) (AŞ)

idu-doren (FN)(AH)

ideren (HP)(ÇX)

(***) “gitmiş”= “duyduğuma göre o gitmiş, ama ben tanık olmadım”

(“Gitmiş olursun” deyimindeki “gitmiş” anlamında değildir. Dikkat ediniz.)

■ Doğu (= Hopa ve Çxala) diyalektlerinde duyulmuş perfektif geçmiş zamanın çekimi şöyledir. Göstergesinin ilk vuayel /e/, vurgulu olup uzunca telaffuz edilir.

özne	HP, ÇX
1.tekil	videre
2.tekil	idere
3.tekil	ideren
1.çoğul	videret
2.çoğul	ideret
3.çoğul	iderenan

______________________________________________________________________

13.4.4.4.2. Orta (= FN + AH) diyalektlerdeki-doren morfeminin kullanımı

◘◘◘ Fındıklı ve Arhavi diyalektlerinde -doren morfeminin aşağıdaki kullanımları ara sıra gözlemlenir. Hepsi Türkçe “-miş’li” ifadelerin kopyası olarak değerlendirilebilmektedir. ◘◘◘

1. “Belirli birinden duyulmuş geçmiş zaman”

Kyazimik mi3’u. Hamserei mç’imaz noğai gzalepe mtel ment’ro3u-doren. (1)

“Kâzım bana söyledi. Bu geceki yağmurda çarşı yollarında heyelan olmuş.”

bkz Kyazimik “Hamserei mç’imaz noğai gzalepe mtel ment’ro3u” ya mi3’u.

Kâzım bana “Bu geceki yağmurda çarşı yollarında heyelan oldu” dedi.

2. “Sonraki haline bakarak daha önce olmuş olan hareketi anladığının ifadesi”

Ham gyayiz a muntxa var-unt’alit-doren. Nostonik heşo zop’ons. (FN-Ç’enneti)

“Bu yemeğe bir şey katmamışsınz. Yemeğin tadı öyle söylüyor.”

Ar o3’k’edi. Mtugik t’uvra gamaxu-doren. (1) Şuna bakar mısın. Fare çuvalı delmiş.

Gepti do bo3’k’ediyiz karmat’e ok’ixu-doren. (1) İnip baktığımda değirmen bozulmuş.

bkz Gepti do bo3’k’ediyiz karmat’e ok’oxveri t’u.

İnip baktığımda değirmen bozulmuş halde idi.

Oncğore ezdez-doren. (1) Utanma duygusunu kaybetmişler.

P’et’mezi kyupişen kodibu-doren. (1) Pekmez küpün altından kaçırılarak dökülmüş.

Ma bcant’işa dido mç’ima mç’imu-doren. (1) Ben uyurken çok yağmur yağmış.

Na-ivu divu-doren. (1) Olan olmuş. İş işten geçmiş.

Hemuz p’at’i oxorca naç’aru-doren. (2) Onun alnında kötü karısı yazılı imiş.

(1) Fındıklı-Sumla’li Nurdoğan Demir Abaşişi tarafından verilmiş örneklerdir.

(2) Arhavi’li Osman Büyüklü tarafından verilmiş örnektir.

_____________________________________________________________________________

13.4.4.5. Daha-önce-geçmiş zaman

“Yapmıştı” anlamına gelen daha-önce-geçmiş zaman biçiminin iki çeşit yapısı gözlemleniyor.

[A] (Batı)(Orta)

perfektif temel biçimi + {-dot’u/ -dort’u/ -dot’t’un/ -dort’un}

[B] (Doğu)

şahıs öneki + perfektif kökü + {-ere-/-ele-} + {-t’-} + çok işlevli soneki

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

ulun “gidiyor”

idu-dot’u (PZ) gitmişti

idu-dort’u (ÇM) (AŞ)

idu-dort’un ~ idu-dot’t’un (FN)

idu-dort’un (AH)

ideret’u (HP) (ÇX)

● Batı-Orta diyalektlerin daha-önce-geçmiş zaman göstergesinin biçimi çekimsizdir.

■ Doğu diyalektlerin daha-önce-geçmiş zaman biçimi şöyle çekilir. Göstergesinin ilk vuayeli olan /e/, vurgulu olup uzunca telaffuz edilir.

özne	HP, ÇX
1.tekil	videret’i
2.tekil	ideret’i
3.tekil	ideret’u
1.çoğul	videret’it
2.çoğul	ideret’it
3.çoğul	ideret’ez ~ ideret’es

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

●●● Doğu diyalektlerde çoğu fiillerin daha-önce-geçmiş zaman biçimi partisipin (→ 14.) biçimine benzemektedir. Buna bakarak “Doğu diyalektlerde daha-önce-geçmiş zaman biçimi partisipten türer” diye düşünenlere bazen rastlanır. Bu tahlil yanlıştır. Doğu diyalektlerde daha-önce-geçmiş zaman biçimlerinin kökü, perfektif biçimlerininki ile aynıdır. Aşağıdaki karşılaştırma tablosuna bakınız.

Hopa diyalektlerinde

temsili biçimi	Türkçe karşılığı	perfektif temel biçimi	daha-önce-geçmiş zaman 3. şahıs tekil	partisip
imxors	yiyor	ç’k’omu	ç’k’omeret’u	ç’k’omeri
doxedun	oturuyor	doxedu	doxederet’u	doxuneri
ulun	gidiyor	idu	ideret’u	xtimeri

______________________________________________________________________

13.4.4.6. Dilek kipi

“Keşke yapsaydı” vs anlamına gelen perfektif dilek kipinin iki çeşit yapısı gözlemlenir. Perfektif dilek kipi yapı sınırı, (daha-önce-geçmiş zaman yapı sınırının tersine) Fındıklı ilçesi ile Arhavi ilçesi arasında bulunuyor.

[A] (Batı)(FN) Perfektif temel biçimi + dilek kipi göstergesi {-k’o}~{-k’on}

● Batı diyalektlerde 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, dilek kipi göstergesinin arkasına eklenir. Ayrıca 3’üncü şahıs-çoğul-geçmiş zaman göstergesi {-es/ ey} ile dilek kipi göstergesi iç içe birleşip {-ek’es}(PZ), {-ek’oy}(ÇM)(AŞ) ve {-ek’os}(AŞ-Dutxe) şekilleri oluşturmuş haldedir.

[B] (AH)

Arhavi diyalektlerindeki dilek kipi hakkında, fiilin çeşidine göre yöreler ve bireyler arasında önemli oranda biçim farkı gözlemlendiğinden dolayı, ileri araştırma gerekmektedir.

[C] (Doğu) Perfektif istek kipinden türer. (→ 13.4.5.)

● Hopa diyalektlerinde dilek kipi göstergesi {-k’on} veya {-k’onna} olur.

● Çxala diyalektlerinde dilek kipi göstergesi {-k’o}dur.

■ (Batı)(FN) Tüm biçimlerde ilk hecesi vurguludur.

ulun “gidiyor” perfektif dilek kipi “gi3eydim”

özne	PZ	ÇM	AŞ-Ortaalan	FN-Ç’anapet	FN-Sumla
1.tekil	vidik’o	vidik’o	bidik’o	bidik’o	bidik’on
2.tekil	idik’o	idik’o	idik’o	idik’o	idik’on
3.tekil	iduk’o	iduk’o	iduk’o	iduk’o	iduk’on
1.çoğul	vidik’ot	vidik’ot	bidik’ot	bidit’k’o	bidit’k’on
2.çoğul	idik’ot	idik’ot	idik’ot	idit’k’o	idit’k’on
3.çoğul	idek’es	idek’oy	idek’oy	idesko	ideskon

■ (AH)(Doğu) İstek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece vurguludur.

özne	AH (1)	HP (1)	ÇX
1.tekil	bidat’ik’o	vidat’ik’on ~ vidat’ik’onna	vidat’ik’o
2.tekil	idat’ik’o	idat’ik’on ~ idat’ik’onna	idat’ik’o
3.tekil	idat’uk’o	idat’uk’on ~ idat’uk’onna	idat’uk’o
1.çoğul	bidat’it’k’o	vidat’it’k’on ~ vidat’it’k’onna	vidat’it’k’o
2.çoğul	idat’it’k’o	idat’it’k’on ~ idat’it’k’onna	idat’it’k’o
3.çoğul	idat’esko	idat’eskon ~ idat’eskonna	idat’esko

● (Orta)(Doğu) 1’inci ve 2’nci şahıs çoğul göstergesi {-t}, /k’/ önünde fırlatmalılaşıp /t’/ olarak telaffuz edilir.

● (Orta)(Doğu) /s/ arkasında /k’/, fırlatmsızlaşıp /k/ olur.

● (1) Ramiz Bekaroğlu tarafından verilen bilgiye göre Hopa P’eronit köyünde vidik’on(na) (keşke gitseydim) ile vidat’ik’on(na) (gidecek olsaydım) ayırt ediliyor. Arhavi diyalektlerinde de buna paralel biçimleri gözlemleniyor. İleri araştırma gerekmektedir.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

● Dilek cümlesinin başında « keşke » anlamına gelen cümlebaşı zarfı k’o (PZ-HP) ~ k’oyi (ÇX) sıkça kullanılır.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

●●● Fındıklı diyalektlerinde pişmanlık ifadesi olan iki-cümlebaşı zarfı “egizila” kullanılır. Her iki cümle dilek kipinde olur.

Egizila komepçik’o do henterez uğut’uk’o.

“Keşke onlara verseydim de onlarda kalsaydı.”

Egizila hek bort’ik’o do si a kogz*irik’o.

“Keşke orda olsaydım, seni görürdüm.”

______________________________________________________________________

13.4.4.7. Perfektif fiil-zarf ile zarfsal cümlemsi　

Perfektif temel biçimi ile oluşan fiil-zarf ve zarfsal cümlemsinin yapısı ve kullanımı, yöreye göre büyük farkı göstermektedir.

______________________________________________________________________

13.4.4.7.1. (PZ) {p’i + perfektif temel biçimi olumlu + -şe}

p’i moft’işe (PZ) geçmişte ben gelmeden az önce

p’i moxt’uşe (PZ) geçmişte o gelmeden az önce

______________________________________________________________________

13.4.4.7.2. (ÇM)(AŞ) {p’ri + perfektif temel biçimi olumlu}

p’ri moft’i (ÇM)(AŞ) geçmişte ben gelmeden az önce

p’ri moxt’u (ÇM)(AŞ) geçmişte o gelmeden az önce

______________________________________________________________________

13.4.4.7.3. {perfektif temel biçimi + -şa}

______________________________________________________________________

13.4.4.7.3.1. (Batı)(FN) {perfektif temel biçimi olumlu + -şa}

him iduşa (PZ)(ÇM)(AŞ) geçmişte o gidene kadar

~ heya iduşa (FN)

●●● Arhavi ilçesi ile bundan daha doğuda konuşulan diyalektlerde

{emperfektif geçmiş zaman + -şa} yaplı fiil-zarf bununla eşanlamlı olur.

ulu(r)t’uşa (AH)(HP(ÇX) gidene kadar

______________________________________________________________________

13.4.4.7.3.2. {perfektif temel biçimi olumsuz + -şa}

hini var-ideşşa (PZ) geçmişte onlar gitmeden (*)

~ hini var-ideyşa (ÇM)(AŞ)

~ hentere var-ideşşa (FN)

~ hemtepe var-ide(ş)şa (AH)

~ entepe var-ideşşa (HP)(ÇX)

(*) = gitmedikleri süresince

______________________________________________________________________

13.4.4.7.4. {perfektif temel biçimi olumlu} + {-sis/-is}, {-si/-i}, {-(y)iz}, {-şi}

“geçmişte ben gittiğimde” vs

özne	PZ	ÇM, AŞ	FN	AH, HP, ÇX
1. tekil	vidisis	vidisi ~ bidisi	bidi(y)iz	bidişi ~ vidişi
2. tekil	idisis	idisi	idi(y)iz	idişi
3. tekil	idusis	idusi	idu(y)iz	iduşi
1. çoğul	viditis	viditi ~ biditi	biditiz	biditşi ~ viditşi
2. çoğul	iditis	iditi	iditiz	iditşi
3. çoğul	idesis	idesi	idesiz	ide(ş)şi

______________________________________________________________________

13.4.4.7.5.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

13.4.4.7.5.1. (PZ-HP) {perfektif temel biçimi olumlu

+ şk’ule/ şuk’ule/ şik’ule/ şkul/ şkule}

him mendaxt’u şk’ule (PZ) geçmişte o gittikten sonra

~ him mendaxt’u şuk’ule (ÇM)

~ him mendaxt’u şik’ule (AŞ-Jilen Mzğem)

~ heya mendaxtu şkule (FN)(AH)

~ heya mendaxtu şkul (AH-Jin Napşit)

~ eya mendaxtu şkule (HP)

● Zarfsal cümlemside anlatılan hareket, aşağıdaki örnekte göründüğü gibi, sonraki hareketin sebebi de olabilir.

Doçvapi şkule komeçi do igzalaz. (FN)

“Madem şimdiye kadar beklettin, (vereceğini) ver de gi3in.”

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

13.4.4.7.5.2. (ÇX) {perfektif temel biçimi olumlu + -şi/-yi + k’ule}

iya mindaxtuşi k’ule (ÇX) geçmişte o gittikten sonra

~ iya mindaxtuyi k’ule

● Çxala diyalektlerinde eşanlamlı iki biçim vardır. Yöreye göre {-şi/-yi}eki ile k’ule edatının birleşme derecesi farklı olduğundan dolayı burada anlatılan zarfsal cümlemsi için tüm diyalektlere aynı yazım kulavuzu uygulamak mümkün değildir.

______________________________________________________________________

13.4.4.7.6. (ÇM)(AŞ)(FN) {perfektif temel biçimi olumlu + var/ do var}

moxt’u var, (ÇM) geçmişte o gelir gelmez

moxt’u do var, (AŞ)

moxtu var, (FN)

______________________________________________________________________

13.4.5. Perfektif istek kipi

13.4.5.1. Temel biçimi

13.4.5.2. Vati (PZ), vato (ÇM), vat’o (AŞ) ile kullanımı

13.4.5.3. Perfektif yasak istek kipi (PZ)(AK)

13.4.5.4. (AH)(Doğu) Dilek kipi

13.4.5.5. Fiil-zarf ile zarfsal cümlemsi

______________________________________________________________________

13.4.5.1. Temel biçimi

Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs göstergesi I {b-}{ø-}{ø-} (→ 11.3.1.1.)

II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {ø-}{i-}{i-/u-}{a-}{o-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] istek kipi göstergesi {-a-} (→ 11.5.)

[6] çok-işlevli sonek (*) {-ø},{-s/z};{-t},{-an} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi

● İstek kipi göstergesi {-a-} + 3’üncü şahıs, çoğul ve şimdiki zaman göstergesi {-an} = /-an/

______________________________________________________________________

13.4.5.1.1. Tek-şahıslı çekim

imt’en “kaçıyor” Aø hareket fiili : kök ilâvesi {-er}

“Kaçayım, kaçsın vs”

özne	PZ	ÇM, AŞ batısı	AŞ doğusu	FN, AH	HP, ÇX
1.tekil	vimt’a	vimt’a	bimt’a	bimt’a	vimt’a
2.tekil	imt’a	imt’a	imt’a	imt’a	imt’a
3.tekil	imt’as	imt’ay	imt’ay	imt’az	imt’az
1.çoğul	vimt’at	vimt’at	bimt’at	bimt’at	vimt’at
2.çoğul	imt’at	imt’at	imt’at	imt’at	imt’at
3.çoğul	imt’an	imt’an	imt’an	imt’an	imt’an

● İstek kipi 2’nci şahıs biçimi, emir kipi ile çok yakın anlam taşıdığından dolayı pek nadiren kullanılır. Bununla birlikte fiil-zarf vs’nin biçimlerine bakıldığında tabloda kır harfler ile gösterilen biçimler şüphesiz çıkarılırlar.

______________________________________________________________________

13.4.5.1.2. İki-şahıslı çekim

meçams “veriyor” EDA hareket fiili

“vereyim, versin vs”

özne	datif tümleç
özne	1.tekil	1.çoğul	2.tekil	2.çoğul	3.tekil・çoğul
1.tekil			mekça	makçat	mepça
2.tekil	momça	momçat			meça
3.tekil	momças ~ momçaz	momçan	mekças ~ mekçaz	makçan	meças ~ meçaz
1.çoğul			mekçat		mepçat
2.çoğul	momçat				meçat
3.çoğul	momçan		mekçan		meçan

● 2’nci şahıs biçimleri, fiil-zarf, yasak istek kipi vs’den çıkarılmıştır.

______________________________________________________________________

13.4.5.2. Vati (PZ), vato (ÇM), vat’o (AŞ) ile kullanımı

Sırf Batı diyalektlerde gözlemlenen olumsuzluk göstergesi vati, vato ve vat’o, istek kipi temel biçiminin önüne konarak “gelecekteki hareket hakkında olumsuz tahamin”i ifade eder.

Andğa vati vida. (PZ) Bugün muhtemelen gitmem, herhalde gitmem.

Andğa vato vida. (ÇM)

Hamdğa vat’o bida. (AŞ-Ok’ordule)

______________________________________________________________________

13.4.5.3. Perfektif yasak istek kipi (PZ)(AK)　

Pazar diyalektlerinde yasak istek kipinin yapısı, {mot- + perfektif istek kipi temel biçimi} şeklindedir. (***)

Andğa mot-idas. (PZ) Bugün gitmesin.

Andğa var-idas. (AK)

●●● (***) Çamlıhemşin ilçesi ve bundan daha doğuda konuşulan diyalektlerdeki yasak istek kipi (mot-ulurt’ay, mot-ulut’az vs) için “emperfektif istek kipi” altında “yasak istek kipi” maddesine bakınız (→ 13.4.3.2.).

______________________________________________________________________

13.4.5.4. (AH)(Doğu) Dilek kipi

Arhavi, Hopa ve Çxala diyalektlerinde hareket fiillerinin dilek kipi, perfektif istek kipinden türer. (*) Çekim tablosu, “Dilek kipi” maddesinde gösterilmiştir. (→ 13.4.4.6.)

(*) Sade perfektiften türemiş biçimler de gözlemlenmektedir. İleri araştırma gerekmektedir.

______________________________________________________________________

13.4.5.5. Perfektif istek kipi fiil-zarf ile zarfsal cümlemsi

Hareket fiillerinin perfektif istek kipinden türen fiil-zarflar ve zarfsal cümlemsilerin biçimi, perfektif temel biçiminden türenlerinki ile paraleldir.

______________________________________________________________________

13.4.5.5.1. (PZ) {p’i + perfektif istek kipi + -şe}

p’i moft’aşe (PZ) (gelecekte) ben gelmeden az önce

p’i moxt’aşe (PZ) (gelecekte) o gelmeden az önce

______________________________________________________________________

13.4.5.5.2. (ÇM)(AŞ) {p’ri + perfektif istek kipi}

p’ri moft’a (ÇM)(AŞ) (gelecekte) ben gelmeden az önce

p’ri moxt’ay (ÇM)(AŞ) (gelecekte) o gelmeden az önce

● Eşanlamlı cümlemsiye bakınız (→ 13.4.6.3.).

______________________________________________________________________

13.4.5.5.3. {perfektif istek kipi + -şa}

______________________________________________________________________

13.4.5.5.3.1. (Batı)(FN) {perfektif istek kipi olumlu biçimi + -şa}

him idaşa (PZ) (gelecekte) o gidene kadar

~ him ida(ş)şa (ÇM)(AŞ)

~ heya idaşa (FN)

● Arhavi, Hopa ve Çxala diyalektlerinde {emperfektif istek kipi olumlu biçimi + -şa} yapılı fiil-zarf (ulurt’aşa) bununla eşanlamlıdır.

______________________________________________________________________

13.4.5.5.3.2.. {perfektif istek kipi olumsuz biçimi + -şa}

hini var-idanşa (Batı) (gelecekte) onlar gitmedikleri sırada (*)

~ hentere var-idanşa (FN)

~ hemtepe var-idanşa (AH)

~ entepe var-idanşa (HP)(ÇX)

(*) “gitmeseler (olmaz)” anlamına da gelir.

Hentere var-idanşa var-iven. (FN) Onlar gitmeseler olmaz.

______________________________________________________________________

13.4.5.5.4. {perfektif istek kipi } + {-sis/-is}, {-si/-i}, {-(y)iz}, {-şi}

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

13.4.5.5.4.1. {olumlu biçimi}

“(genelde) gittiğimde ; (gelecekte) gideceğimde” vs

özne	PZ	ÇM, AŞ	FN	AH, HP, ÇX
1. tek.	vidasis	vidasi ~ bidasi	bida(y)iz	bidaşi ~ vidaşi
2. tek.	idasis	idasi	ida(y)iz	idaşi
3. tek.	idasis	idasi	ida(y)iz	idaşi
1. çoğ.	vidatis	vidati ~ bidati	bidatiz	bidatşi ~ vidatşi
2. çoğ.	idatis	idati	idatiz	idatşi
3. çoğ.	idanis	idani	idaniz	idanşi

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

13.4.5.5.4.2. {olumsuz biçimi}(FN)(AH)(HP)(ÇX)

Orta ve doğu diyalektlerde (Fındıklı diyalektleri dahil) {perfektif istek kipi olumsuz biçimi + -şi} yaplı fiil-zarf iki çeşit anlamda kullanılr.

heya var-idaşi (FN)(AH)(HP-P’eronit) 1. o gitmeyince ; 2. o gitmezse (olmaz)

Eya var-idaşi (HP)

İya var-idaşi (HP)(ÇX)

______________________________________________________________________

13.4.5.5.5. {perfektif istek kipi olumlu biçimi +

şk’ule/ şuk’ule/ şik’ule/ şkul/ şkule/ k’ule}

him mendaxt’a şk’ule (PZ) (gelecekte) onlar gittikten sonra

~ him mendaxt’a şuk’ule (ÇM)

~ him mendaxt’a şik’ule (AŞ-Jilen Mzğem)

~ heya mendaxta şkule (FN)(AH)

~ heya mendaxta şkul (AH-Jin Napşit)

~ eya mendaxta şkule (HP)

~ iya mindaxtaşi k’ule /(*) (ÇX)

iya mindaxtayi k’ule

(*) Çxala diyalektlerinde eşanlamlı iki adet ifade bulunuyor. Lazca diyalektler arasında var olan morfolojik ve fonolojik farkı öyle ki tüm diyalektler için aynı yazım kulavuzunun uygulanması maalesef mümkün değildir.

● İstek kipi 3’üncü şahıs tekil biçiminin sonu {-as ~ -az} olur. Lazcada /s/ ~ /z/ fonemler, /ş/ önünde genelde kaybolur.

______________________________________________________________________

13.4.5.5.6. (ÇM)(AŞ)(FN) {perfektif istek kipi olumlu + var/ do var}

moxt’ay var, (ÇM) gelecekte o gelir gelmez

moxt’ay do var, (AŞ)

moxtas var, (FN)

______________________________________________________________________

13.4.6. Gelecek zaman

13.4.6.1. Temel biçimi

13.4.6.2. Geçmişteki gelecek zaman

13.4.6.3. Zarfsal cümlemlsi (ÇM)(AŞ)

______________________________________________________________________

13.4.6.1. Temel biçimi

Lazca hareket fiillerinin gelecek zaman biçimleri, varlık fiili, evrim fiilleri, hal fiilleri, evrim fiilleri vs’ninki ile tamamen paraleller. Büyük yöresel farklılık gölemlenmektedir.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[A] doxedun “oturuyor” Aø hareket fiili

■ Tüm diyalektlerde tüm biçimlerin ilk hecesi {do-} vurguludur. Ayrıca istek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece uzunca telaffuz edilir.

“oturacak” vs

özne	PZ-batısı ve merkezi	ÇM	PZ-doğusu, AŞ, FN
1.tekil	dopxedare	dopxedar	dopxedare
2.tekil	doxedare	doxedar	doxedare
3.tekil	doxedasere	doxedasen	doxedasen
1.çoğul	dopxedatere	dopxedaten	dopxedaten
2.çoğul	doxedatere	doxedaten	doxedaten
3.çoğul	doxedanere ~ doxedanene	doxedanen	doxedanen

özne	AH-Jin-Napşit	AH-merkezi	HP-Mxigi
1.tekil	dopxedar	dopxedare	dopxedaminon
2.tekil	doxedar	doxedare	doxedaginon
3.tekil	doxedasen	doxedasen	doxedasunon
1.çoğul	dopxedaten	dopxedaten	dopxedatminonan
2.çoğul	doxedaten	doxedaten	doxedatginonan
3.çoğul	doxedanon	doxedanoren	doxedasunonan

özne	HP-Makreal	HP-Sarp	ÇX
1.tekil	dopxedaminon	dopxedaminon	dopxedaun ~ dopxedaunon
2.tekil	doxedaginon	doxedaginon	doxedaun ~ doxedaunon
3.tekil	doxedasinon	doxedasiyon	doxedasun ~ doxedasunon
1.çoğul	dopxedaminonan	dopxedaminonan	dopxedatun ~ dopxedatunon
2.çoğul	doxedaginonan	doxedaginonan	doxedatun ~ doxedatunon
3.çoğul	doxedasinonan	doxedasiyonan	doxedanun ~ doxedanunon

----------------------------------------------------------------------------------------------------------

[B] mç’ims (PZ-HP), mç’vips (ÇX) “(yağmur) yağıyor”

Mç’ima mç’imasere. (PZ) Yağmur yağacak.

~ Mç’ima mç’imasen. (ÇM-AH)

~ Mç’ima mç’imasunon. (HP-Mxigi)

~ Mç’ima mç’imasinon. (HP-Makreal)

~ Mç’ima mç’imasiyon. (HP-Sarp)

~ Mç’vima mç’vimasun. (ÇX)

~ Mç’vima mç’vasun. (***) (ÇX)

(***) Çxala’lı bazı kişilerin konuşmasında bu fiilin kökü {mç’v-} biçimindedir. Kök ilâvesinin {-im/-ip} olan istisnai örnektir. Diğer tüm diyalektlerde bu fiil, ilâvesiz tek-köklü olup kökü {mç’im-} biçimindedir.

______________________________________________________________________

13.4.6.2. Geçmişteki gelecek zaman

Hareket fiillerinin “geçmişteki gelecek zaman” biçimleri de büyük yöresel farklılık göstermektedir.

● Arhavi diyalektlerinde sırf “geçmişteki gelecek zaman”ı ifade eden biçim bulunmuyor.

Hareket fiillerinin “emperfektif geçmiş zaman” biçimleri (dopxedurt’u vb),

“geçmişteki gelecek zaman” olarak da kullanılır.

doxedun “oturuyor” Aø hareket fiili

■ Tüm diyalektlerde tüm biçimlerin ilk hecesi {do-} vurguludur. Ayrıca istek kipi göstergesi {-a-}’yı içine alan hece uzunca telaffuz edilir.

“oturacaktı” vs

özne	PZ, ÇM, AŞ	FN-Ç’anapet	FN-Sumla
1.tekil	dopxedart’u	dopxedat’t’i	dopxedat’i
2.tekil	doxedart’u	doxedat’t’i	doxedat’i
3.tekil	doxedasert’u	doxedastun	doxedat’u
1.çoğul	dopxedatert’u	dopxedat’t’it	dopxedat’it
2.çoğul	doxedatert’u	doxedat’t’it	doxedat’it
3.çoğul	doxedanert’u	doxedat’t’ez	doxedat’ez

özne	AH	HP-Mxigi	HP-Makreal	ÇX
1.tekil		dopxedamint’u	dopxedamint’u	dopxedaunt’u
2.tekil		doxedagint’u	doxedagint’u	doxedaunt’u
3.tekil		doxedasunt’u	doxedasint’u	doxedasunt’u
1.çoğul		dopxedatmint’es	dopxedamint’es	dopxedatunt’es
2.çoğul		doxedatgint’es	doxedagint’es	doxedatunt’es
3.çoğul		doxedasunt’es	doxedasint’es	doxedanunt’es

● Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Manaster, Andravat, Ç’urç’ava vs köylerinde gözlemlenen 3’üncü şahıs tekil biçimi doxedastun, fonoloji ve morfoloji bakımından kural dışıdır. Fırlatmalı konson /t’/’nin /s/ fonemi arkasında fırlatmasızlaşıp /t/’ye dönüşmesi kurallı, ama biçim sonundaki /n/ konsonunun işlevi bilinmez.

______________________________________________________________________

13.4.6.3. Zarfsal cümlemsi　(ÇM)(AŞ)

Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde {p’ri + gelecek zaman temel biçimi} şeklinde oluşan zarfsal cümlemsi bulunuyor.

p’ri vincirare (AŞ-Jilen Mzğem) (gelecekte) ben uyumadan az önce

● Eşanlamlı zarfsal cümlemsiye bakınız (→ 13.4.5.5.2.).

______________________________________________________________________

13.5. Hareket fiili II Yeterlik kipi

13.5.1. Emperfektif şimdiki zaman

13.5.2. Emperfektif geçmiş zaman

13.5.3. Emperfektif istek kipi fiil-zarf

13.5.4. Perfektif temel biçimi

13.5.5. Perfektif istek kipi　

13.5.6. Gelecek zaman

Lazca “yeterlik kipi”nin iki çeşit anlamı ve kullanımı vardır.

1. Birinin yeteneği veya hakkını ifade eder :

“biri (bir şey) yapabilir”

2. Birinin iradesizliğini ifade eder :

“biri yanlışlıkla (bir şey) yapıyor”

“biri istemeyerek (bir şey) yapıyor”

“biri, yapmayım diye düşündüğü halde (bir şey) yapıyor”

● Yeterlik kipindeki fiil, zorunlu olarak datif öznelidir. Datif tümleçlı olamaz. Daima tek şahıslı olarak çekilir.

● Yeterlik kipinde “duyulmuş geçmiş zaman”, daha-önce-geçmiş zaman, yasak istek kipi, dilek kipi, fiil-zarf ve zarfsal cümlemsinin göstergeleri, bildirme kipindekiler ile aynıdır. “Geçmişteki gelecek zaman”ın yapısı da bildirme kipindeki ile aynıdır. Ayrıca yeterlik kipinde emir kipi ve yasak kipi yoktur.

______________________________________________________________________

13.5.1. Yeterlik kipi : Emperfektif şimdiki zaman　

Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs göstergesi II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {a-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] çok-işlevli sonek (*) {-en},{-eran/-enan} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Emperfektıf aspekt, şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi

● Hal fiillerinin bir kısmı ile evrim fiillerinin çoğu, hareket fiilinin yeterlik kipi ile yapısı ve sözdizimi aynıdır.

______________________________________________________________________

13.5.1.1. Çekim örnekleri

T’axums (kırıyor), ulun (gidiyor) ve mulun (geliyor) fiillerinin yeterlik kipi emperfektif şimdiki zamanda çekimi şöyledir :

“kırabilirim” veya “istemeyerek kırıyorum” vs

“gidebilirim” veya “istemeyerek gidiyorum” vs

“gelebilirim” veya “istemeyerek geliyorum” vs

özne	t’axums ~ t’axuy ~ t’axups	ulun	mulun
1.tekil	mat’axen	malen	momalen
2.tekil	gat’axen	galen	mogalen
3.tekil	at’axen	alen	mvalen ~ malen
1.çoğul	mat’axeran ~ mat’axenan	maleran ~ malenan	momaleran ~ momalenan
2.çoğul	gat’axeran ~ gat’axenan	galeran ~ galenan	mogaleran ~ mogalenan
3.çoğul	at’axeran ~ at’axenan	aleran ~ alenan	mvaleran ~ malenan

● Çoğul biçimlerin sonu, Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde {-eran}, diğer diyalektlerde genelde {-enan} olur. Bazen {-ernan} biçimi de gözlemlenir.

● Fiilbaşı {mo-}’nun vuayel /a/ önündeki biçimi, yöreye göre değişir. Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde {mv-}, Ardeşen-Fındıklı-Arhavi-Hopa diyalektlerinde {m-} olur. Çxala diyalektlerinde ise {mv-} veya {m-} olur.

Bazı diyalektlerde ulun fiilinin yeterlik kipi 1’inci şahıs biçimi ile mulun fiilinin yeterlik kipi 3’üncü şahıs biçimi arasında hiç fark yok. Olumluluk başeki kullanarak eşbiçimliliği gidermek mümkündür.

(ulun) mendemalen gidebilirim

mendegalen

mendalen

(mulun) komomalen

komogalen

komalen gelebilir

●●● Çxala diyalektlerinde “gelebilir” karşılığı, mvalen ~ homvalen ~ komvalen veya malen ~ hommalen ~ kommalen biçiminde söylenir. Fiilbaşı {mo-}’nun vuayel /a/ önündeki değişkeni {mv-}, bu diyalektlerde bazen {mm-} biçimini almıştır.

______________________________________________________________________

13.5.1.2. Yeterlik kipi ile bildirme kipinin kökü ayrı olan fiil

Kök öneki {a-} ve çok-işlevli soneki {-en} olan fiiller, genelde yeterlik kipine sahip değiller. İstisna olanların yeterlik kipi ile bildirme kipinin kökü ayrıdır: bildirme kipinin köküne {-in-} morfemi eklenerek yeterlik kipinin kökü oluşturulur.

bildirme kipi		yeterlik kipi
“üstten yere doğru çömeliyor”		“üstten yere doğru çömelebiliyor” veya “istemeyerek üstten yere doğru çömeliyor”
Batı	camxven	camxvinen
Orta・Doğu	gyamxven	gyamxvinen
(FN-Sumla)	gyanç’en	gyanç’inen

Ayrıca, kök öneki {a-} olmayıp çok-işlevli soneki {-en} olmayan fiiller arasında da yeterlik kipinin kökü {-in-} morfemli olanları mevcuttur.

bildirme kipi		yeterlik kipi
“ağlıyor”		“ağlayabiliyor” veya “istemeyerek ağlıyor
(PZ) + (FN)(AH) + (ÇX)	ibgars	abgarinen
(ÇM)(AŞ)	ibgay	abgarinen
(HP)	imgars	amgarinen

______________________________________________________________________

13.5.2. Yeterlik kipi : Emperfektif geçmiş zaman

özne	t’axums ~ t’axuy ~ t’axups	ulun
1.tek.	mat’axert’u ~ mat’axe(r)t’u	malert’u ~ male(r)t’u
2.tek.	gat’axert’u ~ gat’axe(r)t’u	galert’u ~ gale(r)t’u
3.tek.	at’axert’u ~ at’axe(r)t’u	alert’u ~ ale(r)t’u
1.çğ.	mat’axert’es ~ mat’axert’ey ~ mat’axe(r)t’ez	malert’es ~ malert’ey ~ male(r)t’ez
2.çğ.	gat’axert’es ~ gat’axert’ey ~ gat’axe(r)t’ez	galert’es ~ galert’ey ~ gale(r)t’ez
3.çğ.	at’axert’es ~ at’axert’ey ~ at’axe(r)t’ez	alert’es ~ alert’ey ~ ale(r)t’ez

______________________________________________________________________

13.5.3. Yeterlik kipi : Emperfektif istek kipi fiil-zarf

Ulun (gidiyor) fiilinin emperfektif istek kipi fiil-zarf

“gidebilirken”

özne	(PZ)(ÇM)(AŞ)(FN)	(AH-Pilarget)	(AH)(H)(ÇX)
1.tekil	malert’aşa ~ malet’aşa	malert’a şkul	male(r)t’aşi
2.tekil	galert’aşa ~ galet’aşa	galert’a şkul	gale(r)t’aşi
3.tekil	alert’aşa ~ alet’aşa	alert’a şkul	ale(r)t’aşi
1.çoğul	malert’anşa ~ malet’anşa	malert’an şkul	male(r)t’anşi
2.çoğul	galert’anşa ~ galet’anşa	galert’an şkul	gale(r)t’anşi
3.çoğul	alert’anşa ~ alet’anşa	alert’an şkul	ale(r)t’anşi

● Yukarıdaki biçimlerin (istek kipinden türediklerine göre) sırf gelecek zamanda kullanıldıkları beklenir. Halbuki bunların geçmiş zamanda kullanımı (emperfektif geçmiş zaman fiil-zarf olan malert’uşa vs ile eşanlamlı olarak kullanımı) birçok yörede sıkça gözlemlenir. İleri araştırma gerekmektedir.

______________________________________________________________________

13.5.4. Yeterlik kipi : Perfektif temel biçimi

Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)

[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] şahıs göstergesi II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] kökbaşı {a-} (→ 11.6.)

[4] kök (→ 11.1.)

[5] çok-işlevli sonek (*) {-u},{-es/-ey/-ez} (→ 11.3., 11.4.)

(*) Şahıs, sayı ve geçmiş zaman göstergesi ______________________________________________________________________

13.5.4.1. Çekim örnekleri

T’axums (kırıyor) ile mek’vatums (kesiyor) fiillerinin yeterlik kipi ・perfektif・temel biçimi

“kırabildim” veya “istemeterek kırdım”

“kesebildim” veya “istemeyerek kestim”

özne	t’axums ~ t’axuy ~ t’axups	mek’vatums ~ mek’vatuy ~ mek’vatups
1.tek.	mat’axu	memak’vatu
2.tek.	gat’axu	megak’vatu
3.tek.	at’axu	nak’vatu
1.çoğ.	mat’axes ~ mat’axey ~ mat’axez	memak’vates ~ memak’vatey ~ memak’vatez
2.çoğ.	gat’axes ~ gat’axey ~ gat’axez	megak’vates ~ megak’vatey ~ megak’vatez
3.çoğ.	at’axes ~ at’axey ~ at’axez	nak’vates ~ nak’vaty ~ nak’vatez

● mek’vatums fiilinin yeterlik kipi nak’vaten “yanlışlıkla (kendine ait) bir şey kesiyor”　

Sözdizimi : “biri [datif] bir şey [apsolütif] yanlışlıkla kesiyor”

(Ma) xe memak’vatu. Elimi yanlışlıkla kestim./ Elim kesildi.

● Aynı kökenli Eø/EA hareket fiili k’vatums “1. Eø keskindir ; 2. EA kesiyor”

● Aynı kökenli EDA hareket fiili nuk’vatams (→ 12.5.13.4.)

1. başkasınınkini kesiyor

2. başkasının yerine kesiyor

______________________________________________________________________

13.5.5. yeterlik kipi : Perfektif istek kipi

T’axums (kırıyor) ve meçams (veriyor) : Yeterlik kipi・perfektif・istek kipi

“kırabileyim” vs “verebileyim” vs

özne	t’axums ~ t’axuy ~ t’axups	meçams ~ meçay
1.tekil	mat’axas ~ mat’axay ~ mat’axaz	memaças ~ memaçay ~ memaçaz
2.tekil	gat’axas ~ gat’axay ~ gat’axaz	megaças ~ megaçay ~ megaçaz
3.tekil	at’axas ~ at’axay ~ at’axaz	naças ~ naçay ~ naçaz
1.çoğul	mat’axan	memaçan
2.çoğul	gat’axan	megaçan
3.çoğul	at’axan	naçan

● (ÇM)(AŞ)

Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde {vato (ÇM) ~ vat’o (AŞ) + perfektif istek kipi} şeklinde oluşan olumsuz yapı, “yapamam”, “veremem” gibi kesin reddi ifade eder.

Him a p’ot’e domaç’irt’asen, vato memaçay. (ÇM-Ğvant) (1)

Him a p’ot’e domaç’ç’irt’asen, vat’o memaçay. (AŞ-Ok’ordule) (2)

“O, günün birinde bana gerekebilir, veremem.”

(1) < Seçkin Yeniçırak

(2) < Tahsin Ocaklı

______________________________________________________________________

13.5.6. Yeterlik kipi : Gelecek zaman

T’axums (kırıyor) : Yeterlik kipi・gelecek zaman

“kırabileceğim” veya “istemeyerek kıracağım” vs

özne	PZ-batısı・merkezi	PZ-doğusu, ÇM, AŞ, FN
1.tekil	mat’axasere	mat’axasen
2.tekil	gat’axasere	gat’axasen
3.tekil	at’axasere	at’axasen
1.çoğul	mat’axanere ~ mat’axanene	mat’axanen
2.çoğul	gat’axanere ~ gat’axanene	gat’axanen
3.çoğul	at’axanere ~ at’axanene	at’axanen

özne	AH-Jin-Napşit	AH-merkezi	HP-Mxigi
1.tekil	mat’axasen	mat’axasen	mat’axasunon
2.tekil	gat’axasen	gat’axasen	gat’axasunon
3.tekil	at’axasen	at’axasen	at’axasunon
1.çoğul	mat’axanon	mat’xanoren	mat’axasunonan
2.çoğul	gat’axanon	gat’axanoren	gat’axasunonan
3.çoğul	at’axanon	at’axanoren	at’axasunonan

özne	HP-Makreal	HP-Sarp	ÇX
1.tekil	mat’axasinon	mat’axasiyon	mat’axasun ~ mat’axasunon
2.tekil	gat’axasinon	gat’axasiyon	gat’axasun ~ gat’axasunon
3.tekil	at’axasinon	at’axasiyon	at’axasun ~ at’axasunon
1.çoğul	mat’axasinonan	mat’axasiyonan	mat’axanun ~ mat’axanunon
2.çoğul	gat’axasinonan	gat’axasiyonan	gat’axanun ~ gat’axanunon
3.çoğul	at’axasinonan	at’axasiyonan	at’axanun ~ at’axanunon