13.6. Hareket fiili III Şahıssız kip


Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)


[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] kökbaşı {i-} (→ 11.6.)

[3] kök (→ 11.1.)

[4] çok-işlevli sonek (*) {-en} (→ 11.3., 11.4.)


(*) Emperfektif aspekt ve şimdiki zaman göstergesi


Şahıssız kip, genel geçer olarak herhangi birinin bir şey yapabildiğini, yaptığını ve ona özel engel olmadığını ifade eder.


Bu kipte “hareketi yapan kişi” gösterilemez.

Harekete maruz kalan kişi bulunmayabilir.

Harekete maruz kalan kişi varsa zorunlu olarak 3’üncü şahıstır.

Harekete maruz kalan kişinin sayısı gösterilemez.


●●● Bu kip, bazı dillere (örneğin Türkçeye) çevrildiğinde edilgen gibi görünse de edilgen değildir. Edilgen ile şahıssız ifadeler arasında net ayrımı olan dillere (örneğin Fransızcaya) çevrildiğinde ise bu tip yanlış anlaşılma tehlikesi yoktur.


Şahıssız kipte de geçmiş zaman, perfektif aspekt, istek kipi, gelecek zaman vs vardır. Yapıları, bildirme kipindekiler ile paraleldir. “Duyulmuş geçmiş zaman”, daha-önce-geçmiş zaman, yasak istek kipi, dilek kipi, fiil-zarf ve zarfsal cümlemsinin göstergeleri, bildirme kipindekiler ile aynıdır. “Geçmişteki gelecek zaman”ın yapısı da bildirme kipindeki ile aynıdır. Ayrıca şahıssız kipte emir kipi ve yasak kipi yoktur.

______________________________________________________________________


13.6.1. Çekim örnekleri


Ulun (gidiyor) : Şahıssız kip


“gidilir”, “gidilirdi”, gidilsin” vs

aspekt, kip, zaman

PZ-batısı

AŞ-Ok’ordule

AŞ-Ortaalan

emperfektif şimdiki zaman

ilven

ilen

ilinen

emperfektif geçmiş zaman

ilvert’u

ilert’u

ilinert’u

emperfektif istek kipi

ilvert’as

ilert’ay

ilinert’ay

emperfektif istek kipi fiil-zarf

ilvert’aşa

ilert’aşa

ilinert’aşa

perfektif temel biçimi

il(v)u

ilu

[mend]ilinu (*)

perfektif istek kipi

ilvas

ilay

ilinay

gelecek zaman

ilvasere

ilasen

ilinasen


(*) Daima olumluluk başekli olarak söylenir.


aspekt, kip, zaman

FN-Ç’enneti

HP- Orta Hopa

ÇX

emperfektif şimdiki zaman

ixtinen

ilen ~ ilinen

ilen

emperfektif geçmiş zaman

ixtinet’t’u

iline(r)t’u

ilet’u

emperfektif istek kipi

ixtinet’t’az

iline(r)t’az

ilet’as

emperfektif istek kipi fiil-zarf

ixtinet’t’aşa

iline(r)t’aşi

ilet’aşi

perf.temel biçimi

ixtinu

ilinu

ilu

perfektif istek kipi

ixtinaz

ilinaz

ilas

gelecek zaman

ixtinasen

ilinasinon

ilasun



Mulun (geliyor) : Şahıssız kip


Gelinir”, “gelinirdi” vs

asp., kip, zam.

PZ-batısı

AŞ-Ok’ordule

FN-Ç’enneti

HP- Orta Hopa

emp. şimd.z.

moilven

moilen

moixtinen

moilen ~ moilinen

emp. geçmiş z.

moilvert’u

moilert’u

moixtinet’t’u

moiline(r)t’u

emp. istek kipi

moilvert’as

moilert’ay

moixtinet’t’az

moiline(r)t’az

emp.ist.f.-zarf

moilvert’aşa

moilert’aşa

moixtinet’t’aşa

moiline(r)t’aşi

perf. temel b.

moil(v)u

moilu

moixtinu

moilinu

perf. istek kipi

moilvas

moilay

moixtinaz

moilinaz

gelecek zaman

moilvasere

moilasen

moixtinasen

moilinasinon

____________________________________________________________________________


13.6.2. Kullanım örneği


k’vatums (kesiyor) : Şahıssız kip ik’vaten ~ ik’vatinen (kesilir)


Limcis bu3xa var-ik’vaten. (PZ) Gece tırnak kesilmez.

Limci bu3xa var-ik’vaten. (ÇM)

Lumci bu3xa var-ik’vaten. (AŞ)

Lumciz bu3xa var-ik’vaten. (OrtaDoğu)

______________________________________________________________________


13.7. Hareket fiili IV Tecrübe kipi


13.7.1. Emperfektif şimdiki zaman

13.7.2. Emperfektif geçmiş zaman

13.7.3. Dilek kipi


Tecrübe kipi, birinin bir hareket hakkında tecrübeli olup olmadığını anlatır. O hareketi ne zaman, nerede, nasıl, kaç kez, kiminle, niçin yaptığı önemli değil. Bu kip, birinin halini anlattığına göre daima emperfektiftir.


Tecrübe kipindeki fiil, zorunlu olarak datif öznelidir. Datif tümleç kişi gösterilemez. Tek-şahıslı olarak çekilir.


● “Tecrübe-istek kipi” ve “tecrübe kipi gelecek zaman”, kuramsal olarak yapılabilmelerine rağmen doğal konuşmalarda hiç gözlemlenmemektedir.

______________________________________________________________________


13.7.1. Tecrübe kipi : Emperfektif şimdiki zaman


Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)


A. Batı diyalektler (PZ)(ÇM)(AŞ)


[1] Fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] Şahıs göstergesi II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] Kökbaşı {i-/u-} (→ 11.6.)

[4] Kök (→ 11.1.)

[5] Kök ilâvesi {-ap}(1), {-am}(2)

[6] Çok-işlevli sonek (*) {-un},{-uran/-unan} (→ 11.3., 11.4.)


(*) Emperfektif aspekt, şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi


(1) {-ap-}, ettirgen göstergelerinin biri ile eşbiçimlidir. (→ 12.5.)

(2) {-am}, ancak bir adet fiilde gözlemlenmektedir. (→ 13.7.1.1.)


B. Orta ve Doğu diyalektler (FN)(1) (AH)(HP)(ÇX)


[1] Fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)

[2] Şahıs göstergesi II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)

[3] Kökbaşı {i-/u-} (→ 11.6.)

[4] Kök (→ 11.1.)

[5] Çok-işlevli sonek (*) {-un},{-unan} (→ 11.3., 11.4.)


(*) Emperfektif aspekt, şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi


● (1) Fındıklı diyalektlerinde bazen Batı tipi yapı da gözlemlenir.


Hal fiillerinin bir kısmının yapısı ve sözdizimi, Orta ve Doğu diyalektlerdeki tecrübe kipininki ile aynıdır.

______________________________________________________________________


13.7.1.1. Emperfektif şimdiki zaman : Çekim örnekleri


Tecrübe kipi şimdiki zaman, “bir hareket hakkında birinin tecrübeli olup olmadığını” ifade eder.


Aşağıdaki 3 adet fiilin tecrübe kipi şimdiki zaman çekimini gösteriyoruz.


t’axums kırıyor


ulun gidiyor


z*irams (PZ) görüyor, buluyor (*)

~ ziray (ÇM)(AŞ)

~ z*i(r)oms (FN)(AH)(HP)

~ z*i(r)ops (HP)(ÇX)(AK)


(*) Bu fiil, bildirme kipinde Çamlıhemşin diyalektlerinde sırf “buluyor” anlamında kullanılır. Tecrübe kipinde ise tüm diyalektlerde “görmüşlüğü var” anlamına gelir.


(PZ) “kırmışlığım var” vs “gitmişliğim var” vs “görmüşlüğüm var” vs

özne

t’axums

ulun

z*irams

1.tekil

mit’axapun

milvapun

miz*irapun

2.tekil

git’axapun

gilvapun

giz*irapun

3.tekil

ut’axapun

ulvapun

uz*irapun

1.çoğul

mit’axapuran

milvapuran

miz*irapuran

2.çoğul

git’axapuran

gilvapuran

giz*irapunan

3.çoğul

ut’axapuran

ulvapuran

uz*irapuran


(ÇM-Ğvant)

özne

t’axuy

ulun

ziray

1.tekil

mit’axapun

milvapun

miziramun (***)

2.tekil

git’axapun

gilvapun

giziramun

3.tekil

ut’axapun

ulvapun

uziramun

1.çoğul

mit’axapuran

milvapuran

miziramuran

2.çoğul

git’axapuran

gilvapuran

giziramuran

3.çoğul

ut’axapuran

ulvapuran

uziramuran


(AŞ)

özne

t’axuy

ulun

ziray

1.tekil

mit’axapun

milvapun

miziramun (***)

2.tekil

git’axapun

gilvapun

giziramun

3.tekil

ut’axapun

ulvapun

uziramun

1.çoğul

mit’axapunan

milvapunan

miziramunan

2.çoğul

git’axapunan

gilvapunan

giziramunan

3.çoğul

ut’axapunan

ulvapunan

uziramunan


●●● (***) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde tecrübe kipi kök ilâvesi istisnai {-am} biçimindedir.


●●● Ayrıca Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde tecrübe kipi kök ilâvesinin istisna olarak {-um} biçiminde olduğu bir adet fiil bulunuyor.


(PZ)(ÇM)


Pazar-Cigetore

Çamlıhemşin-Ğvant

özne

digurams

diguray

1.tekil

domigurumun/ demigurumun

domigurumun

2.tekil

dogigurumun/ degigurumun

dogigurumun

3.tekil

dugurumun

dugurumun

1.çoğul

domigurumuran/ demigurumuran

domigurumuran

2.çoğul

dogigurumuran/ degigurumuran

dogigurumuran

3.çoğul

dugurumuran

dugurumuran


Eğer tecrübe kipinin {-amun} ya da {-umun} ile bittiği başka fiil(ler) biliyorsanız lütfen bize bir mail gönderiniz. E-posta adresimiz şöyledir. goichi.kojima@free.fr


(OrtaDoğu)

özne

t’axums ~ t’axups

ulun

z*i(r)oms ~ z*i(r)ops

1.tekil

mit’axun

mixtimun

miz*i(r)un

2.tekil

git’axun

gixtimun

giz*i(r)un

3.tekil

ut’axun

uxtimun

uz*i(r)un

1.çoğul

mit’axunan

mixtimunan

miz*i(r)unan

2.çoğul

git’axunan

gixtimunan

giz*i(r)unan

3.çoğul

ut’axunan

uxtimunan

uz*i(r)unan


(HP-Azlağa)

özne

t’axums ~ t’axups

ulun

ziops (*)

1.tekil

mit’axun

mixtimun

miziun

2.tekil

git’axun

gixtimun

giziun

3.tekil

ut’axun

uxtimun

uziun

1.çoğul

mit’axunan

mixtimunan

miziunan

2.çoğul

git’axunan

gixtimunan

giziunan

3.çoğul

ut’axunan

uxtimunan

uziunan


(*) HP-Azlağa diyalektlerinde, Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde de olduğu gibi, /z*/ ile /z/ arasında ayrım gözlemlenmemektedir. [z] olarak telaffuz edilen tek bir fonem oluşmuştur.

______________________________________________________________________


13.7.2. Tecrübe kipi : Emperfektif geçmiş zaman


T’axums (kırıyor), ulun (gidiyor)

Tecrübe kipigeçmiş zaman


(PZ) “kırmışılığım vardı” vs “gitmişliğim vardı” vs

özne

t’axums

ulun

1.tekil

mit’axapurt’u

milvapurt’u

2.tekil

git’axapurt’u

gilvapurt’u

3.tekil

ut’axapurt’u

ulvapurt’u

1.çoğul

mit’axapurt’es

milvapurt’es

2.çoğul

git’axapurt’es

gilvapurt’es

3.çoğul

ut’axapurt’es

ulvapurt’es


(ÇM)(AŞ)

özne

t’axuy

ulun

1.tekil

mit’axapurt’u

milvapurt’u

2.tekil

git’axapurt’u

gilvapurt’u

3.tekil

ut’axapurt’u

ulvapurt’u

1.çoğul

mit’axapurt’ey

milvapurt’ey

2.çoğul

git’axapurt’ey

gilvapurt’ey

3.çoğul

ut’axapurt’ey

ulvapurt’ey


(OrtaDoğu)

özne

t’axums ~ t’axups

ulun

1.tekil

mit’axut’u

mixtimut’u

2.tekil

git’axut’u

gixtimut’u

3.tekil

ut’axut’u

uxtimut’u

1.çoğul

mit’axut’ez ~ mit’axut’es

mixtimut’ez ~ mixtimut’es

2.çoğul

git’axut’ez ~ git’axutes

gixtimut’ez ~ gixtimut’es

3.çoğul

ut’axut’ez ~ ut’axut’es

uxtimut’ez ~ uxtimut’es

______________________________________________________________________


13.7.3. Tecrübe kipi : Dilek kipi


T’axums (kırıyor), ulun (gidiyor)

Tecrübe kipidilek kipi


(PZ) “kırmışlığım olsaydı” “gitmişliğim olsaydı”

özne

t’axums

ulun

1.tekil

mit’axapurt’uk’o

milvapurt’uk’o

2.tekil

git’axapurt’uk’o

gilvapurt’uk’o

3.tekil

ut’axapurt’uk’o

ulvapurt’uk’o

1.çoğul

mit’axapurt’ek’es

milvapurt’ek’es

2.çoğul

git’axapurt’ek’es

gilvapurt’ek’es

3.çoğul

ut’axapurt’ek’es

ulvapurt’ek’es


(ÇM)(AŞ)

özne

t’axuy

ulun

1.tekil

mit’axapurt’uk’o

milvapurt’uk’o

2.tekil

git’axapurt’uk’o

gilvapurt’uk’o

3.tekil

ut’axapurt’uk’o

ulvapurt’uk’o

1.çoğul

mit’axapurt’ek’oy

milvapurt’ek’oy

2.çoğul

git’axapurt’ek’oy

gilvapurt’ek’oy

3.çoğul

ut’axapurt’ek’oy

ulvapurt’ek’oy


(OrtaDoğu)

özne

t’axums ~ t’axups

ulun

1.tekil

mit’axut’uk’o

mixtimut’uk’o

2.tekil

git’axut’uk’o

gixtimut’uk’o

3.tekil

ut’axut’uk’o

uxtimut’uk’o

1.çoğul

mit’axut’esko

mixtimut’esko

2.çoğul

git’axut’esko

gixtimut’esko

3.çoğul

ut’axut’esko

uxtimut’esko

______________________________________________________________________


13.8. Hareket fiili V Kural dışı fiiller


13.8.1. Şahıs göstergesinin biçimi kural dışı olan fiiller

13.8.2. Şahıs göstergesinin yeri kural dışı olan fiiller

13.8.3. Tecrübe kipi kök ilâvesinin biçimi kural dışı olan fiil

13.8.4. Tek-kökenli çok-köklü fiiller

13.8.5. Çok-kökenli fiiller

13.8.6. Köksüz biçimi olan fiiller

13.8.7. İki çeşit kök ilâvesi olan fiiller

______________________________________________________________________


13.8.1. Şahıs göstergesinin biçimi kural dışı olan fiiller

______________________________________________________________________


13.8.1.1. Şahıs öneki I


13.8.1.1.1. azums (BatıOrta)

13.8.1.1.2. ikums ~ ikoms ~ ikips

13.8.1.1.3. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH)

13.8.1.1.4. oroms (Orta)

13.8.1.1.5. urams (Orta)

______________________________________________________________________


13.8.1.1.1. yazums ~ azuy ~ azums (BatıOrta) “(ağaç) yontuyor ; (ağaç) rendeliyor


Doğu (Hopa + Çxala) diyalektlerde EA hareket fiili x’azups “(ağaç) yontuyor ; (ağaç) rendeliyor”, kurallıdır.


Batı ve Orta diyalektlerde buna denk gelen fiil, /x’/ fonemi kaybolduğundan dolayı kural dışı olmuştur. Öznesinin 1’inci şahıs olduğunu gösteren önek, vuayel önünde kurala göre {v-/b-} şeklini alması gerekirken normalde fırlatmalı konson önünde meydana gelen {p’-} şeklinde gerçekleşir.


Ayrıca Pazar diyalektlerinde 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin başında “anlamsız ek-konson” /y/ gözlemlenir.


Bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

PZ

ÇM, AŞ

FN, AH

HP, ÇX

1.tekil

p’azum

p’azum

p’azum

p’x’azup

2.tekil

yazum

azum

azum

x’azup

3.tekil

yazums

azuy

azums

x’azups

1.çoğul

p’azumt

p’azumtu ~ p’azumte

p’azumt

p’x’azupt

2.çoğul

yazumt

azumtu ~ azumte

azumt

x’azupt

3.çoğul

yazuman

azuman

azuman

x’azupan


Bildirme kipiemperfektifgeçmiş zaman

özne

PZ

ÇM, AŞ

FN, AH

HP, ÇX

1.tekil

p’azumt’i

p’azumt’i

p’azumt’i

p’x’azup’t’i

2.tekil

yazumt’i

azumt’i

azumt’i

x’azup’t’i

3.tekil

yazumt’u

azumt’u

azumt’u

x’azup’t’u

1.çoğul

p’azumt’it

p’azumt’it(u) ~ p’azumt’it(e)

p’azumt’it

p’x’azup’t’it

2.çoğul

yazumt’it

azumt’it(u) ~ azumt’it(e)

azumt’it

x’azup’t’it

3.çoğul

yazumt’es

azumt’ey

azumt’ez

x’azup’t’ez


Bildirme kipiperfektiftemel biçimi

özne

PZ

ÇM, AŞ

FN, AH

HP, ÇX

1.tekil

p’azi

p’azi

p’azi

p’x’azi

2.tekil

yazi

azi

azi

x’azi

3.tekil

yazu

azu

azu

x’azu

1.çoğul

p’azit

p’azit(u) ~ p’azit(e)

p’azit

p’x’azit

2.çoğul

yazit

azit(u) ~ azit(e)

azit

x’azit

3.çoğul

yazes

azey

azez

x’azez


●●● Bu fiilin yeterlik kipişimdiki zaman3’üncü şahıs tekil biçimi, Doğu diyalektlerde kurallı ax’azen şeklini alır.


Batı ve Orta diyalektlerin çoğunda (kaybolan /x’/ foneminin yerine) “anlamsız ek-konson” /y/ iki adet /a/ arasında meydana gelip ayazen biçimini oluşturur.


Ancak Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Ç’ennet vs köylerinde “ek-konsonsuz” aazen biçimi gözlemlenir. Kelime başında iki adet aynı vuayelin art arda gelmesi Lazca fonolojisinde sıkça rastlanmayan bir olaydır.

______________________________________________________________________


13.8.1.1.2. ikums (Batı) ~ ikoms (Orta) ~ ikips (Doğu) “yapıyor”


EA hareket fiili ikums ~ ikoms ~ ikips, çok-köklü bir fiildir. Bildirme kipi perfektif 1’inci şahıs biçimleri tüm diyalektlerde kural dışıdır.


Bildirme kipi perfektif çekimi şöyledir. Temel biçimi, olumlu cümlede genelde olumluluk başekli olup dop’i, do(y)i, do(y)u ... (Batı), dop’i, dovi, dovu .... (Orta) şeklinde söylenir.


(Batı)

özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

p’i

p’a

p’are ~ p’ar

2.tekil

i

a

are ~ ar

3.tekil

u

as ~ ay

asere ~ asen

1.çoğul

p’it

p’at

p’atere ~ p’aten

2.çoğul

it

at

atere ~ aten

3.çoğul

es ~ ey

an

anere ~ anene ~ anen


●●● Batı diyalektlerde 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimleri « köksüz »dür. Lazcada bunun dışında da « kökü kaybolan » fiil biçimleri mevcuttur. (→ 13.8.6. Köksüz biçimi olan fiiller)


(FN)

özne

perfektif

temel biçimi (*)

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

p’i

p’a

p’are

2.tekil

i ~ vi

a ~ va

are ~ vare

3.tekil

u ~ vu

az ~vaz

asen ~ vasen

1.çoğul

p’it

p’at

p’aten

2.çoğul

it ~ vit

at ~ vat

aten ~ vaten

3.çoğul

ez ~ vez

an ~ van

anen ~ vanen


(*) Fındıklı-Ç’anapet diyalektlerinde /v/ konson olmaksızın p’i, i, u ... biçiminde söylenir. Olumlu cümlede genelde dop’i, do(y)i, do(y)u ... olur.


(AH-Pilarget)

özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

p’i

p’a

p’ar(e)

2.tekil

vi

va

var(e)

3.tekil

vu

vas

vasen

1.çoğul

p’it

p’at

p’aten

2.çoğul

vit

vat

vaten

3.çoğul

ves

van

vanon


(HP)

özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

p’i

p’a

p’aminon

2.tekil

x’vi

x’va

x’vaginon

3.tekil

x’u

x’vaz ~ x’vas

x’vasinon ~ x’vasunon ~ x’vasiyon

1.çoğul

p’it

p’at

p’aminonan ~ p’atminonan

2.çoğul

x’vit

x’vat

x’vaginonan ~ x’vatginonan

3.çoğul

x’vez ~ x’ves

x’van

x’vasinonan ~ x’vasunonan ~ x’vasiyonan


(ÇX)

özne

perfektif

temel biçimi

istek kipi

gelecek zaman

1.tekil

p’i

p’a

p’aun

2.tekil

x’vi

x’va

x’vaun

3.tekil

x’u

x’vas

x’vasun

1.çoğul

p’it

p’at

p’atun

2.çoğul

x’vit

x’vat

x’vatun

3.çoğul

x’ves

x’van

x’vanun


Hopa ve Çxala diyalektlerinde “bu fiilin perfektif kökü {-x’v-} olup birinci şahıs biçimlerinin aslı hali *p’x’vi ve *p’x’vit olduğu” görünmektedir.

______________________________________________________________________


13.8.1.1.3. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH) “vuruyor” EA hareket fiili


Doğu diyalektlerde kurallı olan EA hareket fiili x’vilums/x’vilups “vuruyor”, /x’/ fonemi kaybolan Batı ve Orta diyalektlerde kural dışı ilums ~ iloms fiiline denk gelir. Öznenin 1’inci şahıs olduğunu gösteren ek, {v-/b-} değil, {p’-} şeklini alır.


Bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

PZ, FN

ÇM, AŞ

AH

HP, ÇX

1.tekil

p’ilum

p’ilum

p’ilom

p’x’vilup

2.tekil

ilum

ilum

ilom

x’vilup

3.tekil

ilums

iluy

iloms

x’vilups

1.çoğul

p’ilumt

p’ilumtu ~ p’ilumte

p’ilomt

p’x’vilupt

2.çoğul

ilumt

ilumtu ~ ilumte

ilomt

x’vilupt

3.çoğul

iluman

iluman

iloman

x’vilupan

______________________________________________________________________


13.8.1.1.4. oroms (Orta) “seviyor” ED hareket fiili


Doğu diyalektlerde kurallı olan ED hareket fiili x’orops “seviyor”, /x’/ fonemi kaybolan Orta diyalektlerde kural dışı oroms fiililne denk gelir.


özne

FN, AH

HP, ÇX

1.tekil

p’orom

p’x’orop

2.tekil

orom

x’orop

3.tekil

oroms

x’orops

1.çoğul

p’oromt

p’x’oropt

2.çoğul

oromt

x’oropt

3.çoğul

oroman

x’oropan


Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde “seviyor” anlamına gelen aynı kökenli fiil aoropen[1] (→ 12.3.6.4.), bir hal fiilidir.


● Fındıklı-Ç’anapet vs köylerinde “aşık olur” anlamında kullanılan aynı kökenli fiil aoropen[2] (→12.4.3.2.), aynen Doğu diyalektlerde aynı anlamı taşıyan ax’oropen fiili gibi, DA evrim fiilidir.

______________________________________________________________________


13.8.1.1.5. urams (Orta)(kadın) bağırıyor


Doğu diyalektlerde Eø hareket fiili x’uraps(erkek veya kadın) bağırıyor” kurallıdır.


Bununla aynı kökenli olduğu düşünülebilen ve Orta diyalektlerde kullanılan Eø hareket fiili urams “(kadın) bağırıyor”, /x’/ fonemi kaybolduğundan dolayı kural dışı olmuştur.


özne

FN, AH

HP, ÇX

1.tekil

p’uram

p’x’urap

2.tekil

uram

x’urap

3.tekil

urams

x’uraps

1.çoğul

p’uramt

p’x’urapt

2.çoğul

uramt

x’uramt

3.çoğul

uraman

x’uraman


Nota : x’uraps (HP)(ÇX) ile urams (FN)(AH) tam eşanlamlı değildir. Fındıklı-Ç’anapetli Musa Karaalioğlu’na göre : « bağırmanın ince seslisi “urams” (daha çok birini kaybedince, yani ölümünde kadınlara özgü bağırma biçimidir), kalın seslisi “mğorams” - erkeğe özgü diyebiliriz. »

______________________________________________________________________


13.8.1.2. Şahıs öneki II


13.8.1.2.1. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH)

13.8.1.2.2. oroms (Orta)

______________________________________________________________________


13.8.1.2.1. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH) “vuruyor” EA hareket fiili


Doğu diyalektlerde kurallı olan EA hareket fiili x’vilums/x’vilups (vuruyor), /x’/ fonemi kaybolan Batı ve Orta diyalektlerde kural dışı ilums ~ iloms fiiline denk gelir. Tümlecin 1’inci şahıs olduğunu gösteren {m-} eki, ilums ~ iloms fiilinde istisna olarak {mp’-} şeklini alır. Kaybolan /x’/ foneminin fırlatmalılığı ile bunun önünde bulunan /m/ foneminin iki-dudaksıllığı, iki-dudaksıl fırlatmalı “anlamsız ek-konson”u oluşturmuştur.


Emperfektif şimdiki zaman iki-şahıslı çekim tablosu :


(AH)

ergatif özne

apsolütif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


k’ilom

k’ilomt

p’ilom

2.tekil

mp’ilom

mp’ilomt


ilom

3.tekil

mp’iloms

mp’iloman

k’iloms

k’iloman

iloms

1.çoğul


k’ilomt

p’ilomt

2.çoğul

mp’ilomt


ilomt

3.çoğul

mp’iloman

k’iloman

iloman


(Doğu)

ergatif özne

apsolütif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


k’x’vilup

k’x’vilupt

p’x’vilup

2.tekil

mx’vilup

mx’vilupt


x’vilup

3.tekil

mx’vilups

mx’vilupan

k’x’vilups

k’x’vilupan

x’vilups

1.çoğul


k’x’vilupt

p’x’vilupt

2.çoğul

mx’vilupt


x’vilupt

3.çoğul

mx’vilupan

k’x’vilupan

x’vilupan

______________________________________________________________________


13.8.1.2.2. oroms (Orta) “seviyor” ED hareket fiili


Doğu diyalektlerde kurallı olan ED hareket fiili x’orops “seviyor”, /x’/ fonemi kaybolan Orta diyalektlerde kural dışı oroms fiiline denk gelir. Tümlecin 1’inci şahıs olduğunu gösteren {m-} eki, bir önceki maddede anlatılan fiilde olduğu gibi, {mp’-} şeklini alır.


Emperfektif şimdiki zaman iki-şahıslı çekim tablosu :


(Orta)

ergatif özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


k’orom

k’oromt

p’orom

2.tekil

mp’orom

mp’oromt


orom

3.tekil

mp’oroms

mp’oroman

k’oroms

k’oroman

oroms

1.çoğul


k’oromt

p’oromt

2.çoğul

mp’oromt


oromt

3.çoğul

mp’oroman

k’oroman

oroman


(Doğu)

ergatif özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


k’x’orop

k’x’oropt

p’x’orop

2.tekil

mx’orop

mx’oropt


x’orop

3.tekil

mx’orops

mx’oropan

k’x’orops

k’x’oropan

x’orops

1.çoğul


k’x’oropt

p’x’oropt

2.çoğul

mx’oropt


x’oropt

3.çoğul

mx’oropan

k’x’oropan

x’oropan


●●● Bu fiil, sırf emperfektif biçimlerine sahiptir. Dolaysiyle dilek kipi, emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer.


Dilek kipi : « seviyor olsaydı » vs

ergatif özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


k’oromt’ik’o

p’oromt’ik’o

2.tekil

mp’oromt’ik’o


oromt’ik’o

3.tekil

mp’oromt’uk’o

k’oromt’uk’o

oromt’uk’o

1.çoğul


k’oromt’it’k’o

poromt’it’k’o

2.çoğul

mp’oromt’it’k’o


oromt’it’k’o

3.çoğul

mp’oromt’esko

k’oromt’esko

oromt’esko


ergatif özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


k’oromt’it’k’o

p’oromt’ik’o

2.tekil

mp’oromt’it’k’o


oromt’ik’o

3.tekil

mp’oromt’esko

k’oromt’esko

oromt’uk’o

1.çoğul


k’oromt’it’k’o

p’oromt’it’k’o

2.çoğul

mp’oromt’it’k’o


oromt’it’k’o

3.çoğul

mp’oromt’esko

k’oromt’esko

oromt’esko


● Doğu diyalektlerde kullanılan x’orops fiilinin dilek kipi de emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer. (→ 13.4.2.4.3.)

______________________________________________________________________


13.8.2. Şahıs göstergesinin yeri kural dışı olan fiiller

______________________________________________________________________


13.8.2.1. Şahıs öneki I

______________________________________________________________________


13.8.2.1.1. naxums/naxups “(çamaşır) yıkıyor” EA hareket fiili


Naxums/naxups fiilinin 1’inci şahıs özneli biçimleri, diğer fiiller için geçerli olan kurala göre mantıklı görünen *bnaxum, *bnaxumt, vs değil, tüm diyalektlerde napxum, napxumt, vs şekillerini alır. Lazcada kelime başında /bn/ diye konson grubu bulunamıyor gibidir. Şahıs göstergesi, bu örnekte fiilin kökünün içine girmiş, yani bir ara-ek olmuştur.


(Bu maddede 1’inci şahıs göstergesi olan {-p-} ara-eki, gül renkli harf ile gösterilmiştir.)


özne

bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

bildirme kipiperfektif temel biçimi

PZ, ÇM, AŞ, FN, AH

HP, ÇX

tüm diyalektler

1. tekil

napxum

napxup

napxvi

2. tekil

naxum

naxup

naxvi

3. tekil

naxums ~ naxuy

naxups

naxu

1.çoğul

napxumt(u) ~ napxumte

napxupt

napxvi

2.çoğul

naxumt(u) ~ naxumte

naxupt

naxvit

3.çoğul

naxuman

naxupan

naxves ~ naxvey ~ naxvez


Bu fiilden türemiş olan fiilbaşlı fiillerde de 1’inci şahıs göstergesinin yeri değişmez : örneğin, ok’onaxums (bir arada yıkıyor) fiilinin bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman1’inci şahıs tekil özneli biçimi, ok’onapxum ~ ok’onapxup olur (***).


(***) Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre, Fındıklı Ç’anapet köyünde ok’obnapfxum ~ ok’obnapxum şeklinde söylenir. Fiilbaşı eklendiğinde /b/ fonemi /n/ önünde telaffuz edebilmiş. Bununla birlikte ara-ek {-p-} kaybolmamış. Sonuçta iki adet 1’inci şahıs göstergesi olan ilginç biçim meydana gelmiş. [f] ise [p] ile [x] arasında kayma olarak hafiften telaffuz edilen işlevsiz bir konsondur.

(Birçok yöreden benzer bilgi verilmiştir.)

______________________________________________________________________


13.8.2.1.2. putxun (PZ-Noxlamsu, Apso) “ürküyor”(*) Aø hareket fiili


(*) Eşbiçimli Aø hareket fiili (PZ ile AŞ’in bir kısmı)(Orta)(Doğu): “uçuyor”


Pazar diyalektlerinin bir kısmında “ürküyor” anlamına gelen bu fiilin bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1’inci şahıs tekil özneli biçimi, kurala göre *p- + putxur olması gerekir. Ancak Lazca fonolojisinde kelime başında /pp/ diye konson ikilemesi telaffuz edilemez. Dolayısiyle “ürküyorum” karşılığının *putxur şeklinde gerçekleşmesi beklenir. Halbuki gerçek konuşmada gözlemlenen bu değil, puptxur biçimidir. Şahıs göstergesi bir ara-ek olup kökünün içine girmiştir.


apsolütif özne

bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

PZ-Noxlamsu, Apso

“ürküyorum” vs

AŞ’in bir kısmı, FN, AH, HP, ÇX

“havaya kalkıyorum, uçuyorum” vs

1. tekil

puptxur

(p)putxur

2. tekil

putxur

putxur

3. tekil

putxun

putxun

1. çoğul

puptxurt

(p)putxurtu ~ (p)putxurt

2. çoğul

putxurt

putxurtu ~ putxurt

3. çoğul

putxuran

putxunan


Tabloda Pazar diyalektlerinde kullanılan fiilin 1’inci şahıs göstergesi olan {-p-} ara-eki, gül renkli harf ile gösterilmiştir.


Ayrıca Ardeşen ilçesinin bir kısmı ve ondan daha doğuda konuşulan tüm diyalektlerde kullanılan fiilin “kurala göre bulunması gerektiği halde telâffuz edilmeyen 1’inci şahıs göstergesi” kır harf ile parantez içinde gösterilmiştir.

______________________________________________________________________


13.8.2.2. Şahıs öneki II

______________________________________________________________________


13.8.2.2.1. (PZ) gorums 1. arıyor ; 2. (Batı) istiyor” EA hareket fiili


Batı diyalektlerde “istiyor” veya “arıyor”, Orta ve Doğu diyalektlerde ise sırf “arıyor” anlamını taşıyan EA hareket fiili gorums ~ goruy ~ gorups, iki-şahıslı olarak çekilir. Kurala göre, bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1’inci şahıs özneli 2’nci şahıs tümleçli biçimi *g- + gorum olması gerekir. Fakat Lazca fonolojisinde kelime başında /gg/ şeklinde konson ikilemesi teleffuz edilemez. Dolayısiyle gorum biçimi beklenir. (Pazar ilçesi dışında konuşulan diyalektlerde bu biçim gözlemlenir.)


Halbuki Pazar diyalektlerinde gözlemlenen bu değil, gogrum biçimidir. Tümlecin 2’nci şahıs olduğunu gösteren ek, fiil kökünün ilk vuayelin arkasında yer alıyor. Yani önek değil, bir ara-ek olmuştur.


(PZ)

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gogrum

gogrumt

bgorum

2.tekil

mgorum

mgorumt


gorum

3.tekil

mgorums

mgoruman

gogrums

gogruman

gorums

1.çoğul



bgorumt

2.çoğul

mgorumt

gogrumt

gorumt

3.çoğul

mgoruman

gogruman

goruman


Tabloda tümlecin 2’inci şahıs olduğunu gösteren {-p-} ara-eki, gül renkli harf ile gösterilmiştir.


(AH)

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


(g)gorum

(g)gorumt

bgorum

2.tekil

mgorum

mgorumt


gorum

3.tekil

mgorums

mgoruman

(g)gorums

(g)goruman

gorums

1.çoğul



bgorumt

2.çoğul

mgorumt

(g)gorumt

gorumt

3.çoğul

mgoruman

(g)goruman

goruman


● Tabloda “kurala göre bulunması gerektiği halde telaffuz edilmeyen 2’inci şahıs tümleç göstergesi” kır harf ile parantez içinde gösterilmiştir.

______________________________________________________________________


13.8.3. Tecrübe kipi kök ilâvesinin biçimi kural dışı olan fiil

______________________________________________________________________


13.8.3.1. (ÇM)(AŞ) ziray/ zirams-i ? EA hareket fiili

“görüyor, buluyor”


Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde ziray fiili (*) (soru biçimi : zirams-i), tecrübe kipinde, kurala göre beklenen *uzirapun değil, uziramun biçimini alır. (→ 13.7.1.1.) Miziramun (görmüşlüğüm var), giziramun (görmüşlüğün var) … şeklinde çekilir.


Aynı özelliği taşıyan başka fiil bugüne dek bulamadık.


(*) Z*irams (PZ), z*iroms (FN)(AH), z*i(r)ops (HP)(ÇX) biçimlerinin tecrübe kipindeki çekimi kurallıdır.

______________________________________________________________________


13.8.4. Tek-kökenli çok-köklü fiiller

______________________________________________________________________


13.8.4.1. no3’ers/ no3’en (PZ) ~ no3’en (ÇM)(AŞ) ~ o3’k’en/ o3’k’ers (FN)(AH) (HP) ~ o3’k’en (ÇX)

bakıyor” ED hareket fiili


Bakıyor” anlamına gelen ED hareket fiili, tüm diyalektlerde, tek-kökenli çok-köklüdür.


3’üncü şahıs tekil özneli3’üncü şahıs tümleçli biçimleri tabloda gösteriyoruz.

(Batı diyalektlerde bu fiil, daima fiilbaşlı olarak kullanılır.)



PZ-Noxlamsu

PZ-Apso

ÇM, AŞ

FN, AH, HP, ÇX

[1]

no3’ers ~ no3’en

no3’en

o3’k’en ~ o3’k’ers

[2]

no3’eru

no3’edu

o3’k’edu

[3]

na3’elimen

na3’olimen

na3’omilen

a3’k’omilen

[4]

nu3’elimapun

nu3’olimapun

nu3’omilapun

u3’k’omilun


[1] bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

[2] bildirme kipi perfektif temel biçimi

[3] yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman

[4] tecrübe kipi şimdiki zaman


● Pazar diyalektleri iki-köklü iken, diğer diyalektler üç-köklüler.


(PZ-Noxlamsu) {-3’er-}{-3’elim-}

(PZ-Apso) {-3’er-}{-3’olim-}

(ÇM)(AŞ) {-3’er-}{-3’ed-}{-3’omil-}

(FN)(AH)(HP)(ÇX) {-3’k’er-}{-3’k’ed-}{-3’k’omil-}

______________________________________________________________________


13.8.4.2. mo3’ons ~ mo3’ondun (OrtaDoğu)

(birinin) hoşuna gidiyor” DA evrim fiili


Orta ve Doğu diyalektlerde mo3’ons ~ mo3’ondun DA evrim fiilinin emperfektif kökü, yöreye göre {-3’on-} veya {-3’ond-} biçimini alır. Perfektif kökü ise her yörede {-3’ond-} olur. Yani bu fiil, yöreye göre tek-köklü veya iki-köklüdür.


(Batı diyalektlerde buna denk gelen fiil tek-köklüdür. Temsili biçimi : tüm yörelerde mo3’ondun.)


Çekim tabloları için “Evrim fiili” maddesine bakınız. (→ 13.3.5.6.)

______________________________________________________________________


13.8.4.3. dogutun (Batı) ~ dodgitun (Orta, Doğu) “ayakta duruyor” Aø hareket fiili


Dogutun ~ dodgitun Aø hareket fiilinin yeterlik kipi kökü, √-dgin- dir.


(PZ)(ÇM)(AŞ) dvadginen ayakta durabiliyor


(FN)(AH)(HP) dadginen.


(ÇX) dvadginen.


● “Ayakta durduruyor” anlamına gelen dodginams ~ dodginay ~ dodginaps EA hareket fiili yeterlik kipine sahip değildir. Zoraki onu yapmaya kalkarsak dogutun ~ dodgitun fiilinin yeterlik kipi ile eşbiçimli bir şey meydana gelirdi.

______________________________________________________________________


13.8.4.4. st’un (Batı) ~ stun (Orta, Doğu) “kayıyor” Aø hareket fiili


St’un ~ stun Aø hareket fiilinin yeterlik kipi ve fiil-isim biçimnin ortak kökü, yöreye göre √-st’ulin- ~ √-st’vin- ~ √-stvin- dir.


Fiilbaşlı cest’un ~ gestun, celast’un ~ gelastun, nust’un ~ nustun fiillerinin kökleri de aynıdır.


(PZ)(ÇM) fiil-isim : ost’ulinu

yeterlik kipi temel biçimi : ast’ulinen


(AŞ) fiil-isim : ost’vinu

yeterlik kipi temel biçimi : ast’vinen


(FN)(AH) fiil-isim : ostvinu

yeterlik kipi temel biçimi : astvinen.


(HP)(ÇX) Doğu diyalektlerde ise “ıslık çalıyor” anlamına gelen stvinoms/ stvinops (*)

fiilinin yeterlik kipi ile eşbiçimli olacak olduğundan dolayı *astvinen biçimi

gözlemlenmemektedir.


(*) bkz. sp’inums (PZ), sp’inuy (ÇM)(AŞ), stvinums (FN), ustvins ~ ustvinams (AH)

______________________________________________________________________


13.8.5. Çok-kökenli fiiller


13.8.5.1. ikums ~ ikoms ~ ikips

13.8.5.2. imers (AH)(HP) ~ imars (ÇX)

13.8.5.3. umers (AH)(HP) ~ umars (ÇX)

13.8.5.4. imxors ~ impxors ~ ipxors

13.8.5.5. it’urs ~ zop’ons ~ tkumers ~ tkumars

13.8.5.6. ulun

13.8.5.7. eşk’ulun ~ eşulun

______________________________________________________________________


13.8.5.1. ikums (Batı) ~ ikoms (Orta) ~ ikips (Doğu) “yapıyor” EA hareket fiili 


Yapıyor” anlamına gelen EA hareket fiili, tüm diyalektlerde çok-kökenlidir.


(PZ)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek k.

şimdiki z.

şimdiki zaman

1.tekil

vikum

p’i

p’a

maxenen

mixinapun ~ mixenapun

2.tekil

ikum

i

a

gaxenen

gixinapun ~ gixenapun

3.tekil

ikums

u

as

axenen

uxinapun ~ uxenapun

1.çoğul

vikumt

p’it

p’at

maxeneran

mixinapuran ~ mixenapuran

2.çoğul

ikumt

it

at

gaxeneran

gixinapuran ~ gixenapuran

3.çoğul

ikuman

es

an

axeneran

uxinapuran ~ uxenapuran


(AŞ-doğusu)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

bikum

p’i

p’a

maxenen

mixenapun

2.tekil

ikum

i

a

gaxenen

gixenapun

3.tekil

ikuy

u

ay

axenen

uxenapun

1.çoğul

bikumtu

p’it

p’at

maxenenan

mixenapunan

2.çoğul

ikumtu

it

at

gaxenenan

gixenapunan

3.çoğul

ikuman

ey

an

axenenan

uxenapunan


(FN)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

bikom

p’i

p’a

maxenen

mixenun

2.tekil

ikom

i ~ vi

a ~ va

gaxenen

gixenun

3.tekil

ikoms

u ~ vu

az ~ vaz

axenen

uxenun

1.çoğul

bikomt

p’it

p’at

maxenenan

mixenunan

2.çoğul

ikomt

it ~ vit

at ~ vat

gaxenenan

gixenunan

3.çoğul

ikoman

ez ~ vez

an ~ van

axenenan

uxenunan


(AH-Pilarget)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

bikom

p’i

p’a

maxenen

mixenun

2.tekil

ikom

vi

va

gaxenen

gixenun

3.tekil

ikoms

vu

vas

axenen

uxenun

1.çoğul

bikomt

p’it

p’at

maxenenan

mixenunan

2.çoğul

ikomt

vit

vat

gaxenenan

gixenunan

3.çoğul

ikoman

ves

van

axenenan

uxenunan


(HP)(ÇX)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi (***)

şimdiki z.

temel b.

istek k.

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

vikip

p’i

p’a

maxvenen

mixvenun

2.tekil

ikip

x’vi

x’va

gaxvenen

gixvenun

3.tekil

ikips

x’u

x’vaz

axvenen

uxvenun

1.çoğul

vikipt

p’it

p’at

maxvenenan

mixvenunan

2.çoğul

ikipt

x’vit

x’vat

gaxvenenan

gixvenunan

3.çoğul

ikipan

x’vez

x’van

axvenenan

uxvenunan


Kelime sonunda /-z/, yöreye göre /-s/ olarak telaffuz edilir.


●●● (***) (ÇX) Çxala diyalektlerinde sıkça kullanılan xveneri miğun, xveneri giğun, xveneri uğun gibi ifadeler, tecrübe kipi ile aynı anlamında değildir. “Partisip” bölümüne bakınız (→ 14.).

______________________________________________________________________


13.8.5.2. imers (AH)(HP) ~ imars (ÇX) (perfektif biçimi : iğu)

“(biri cansız nesne) götürüyor”  EA hareket fiili


(Cansız nesne) götürüyor” anlamına gelen EA hareket fiili, Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde çok-kökenlidir : bildirme kipinde emperfektif kökü ile perfektif kökü, apayrı biçimlidir.


(Batı)(FN) Pazar-Çamlıhemşi-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde ise emperfektif kökü ile perfektif kökü aynı olup temsili biçimi (bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman3’üncü şahıs tekil özneli biçim), iğams şeklindedir. (*)


(*)Pazar diyalektlerinde iğams, çok-köklüdür : tecrübe kipi temel biçimi uğmalapun,

partisip ğmaleri, fiil-isim oğmalu, fiil-sıfat oğmaloni. Partisip için bir sonraki

bölümüne (14.), fiil-isim ve fiil-sıfat için daha sonraki bölümüne (15.) bakınız. Ancak

{-ğ-} kökü ile {-ğmal-} kökünün aynı kökenli olup olmadığı bilinememektedir.

Fındıklı diyalektlerinde iğams, tek-kökenlidir: tecrübe kipi uğun/uğapun, partisip

ğeri/ğaperi, fiil-isim oğapu, fiil-sıfat oğoni/oğaponi.


Bu fiilin yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil özneli biçimi şöyledir : (tüm diyalektlerde) ağen.


Tecrübe kipi şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil özneli biçimi : uğmalapun (PZ) ~ uğapun (AŞ) ~ uğun/uğapun (FN) ~ uğinun (AH-merkezi) ~ uğapun (HP). Olumluluk başekli menduğun ~ menduğapun biçimleri de sıkça gözlemlenir. Fındıklı diyalektlerinde gözlemlenen biçimlerinden kısa olanı, olumluluk başeksiz ise “(cansız nesneye) sahiptir” anlamına gelen hal fiili ile eşbiçimlidir.


Eşanlamlı fiilbaşlı fiili [mebimer, nimer, nimers ... (AH) / mevimer, nimer, nimers ... (HP) / mevimar, nimar, nimars (ÇX)], fiilbaşsız olanından daha yaygın kullanılır.


Bu fiil, cansız tümleci daima 3’üncü şahıs olduğundan dolayı, sırf öznesinin şahsı ve sayısına göre çekilir.


(AH)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş zaman

istek k. fiil-zarf

temel b.

istek kipi

1.tekil

bime(r)

bime(r)t’i

bime(r)t’aşa

biği

biğa

2.tekil

ime(r)

ime(r)t’i

ime(r)t’aşa

iği

iğa

3.tekil

ime(r)s

ime(r)t’u

ime(r)t’aşa

iğu

iğaz

1.çoğul

bime(r)t

bime(r)t’it

bime(r)t’atşa

biğit

biğat

2.çoğul

ime(r)t

ime(r)t’it

ime(r)t’atşa

iğit

iğat

3.çoğul

ime(r)nan

ime(r)t’ez

ime(r)t’anşa

iğez

iğan


(ÇX)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş zaman

istek k. fiil-zarf

temel b.

istek kipi

1.tekil

vimar

vimart’i

vimart’aşa

viği

viğa

2.tekil

imar

imart’i

imart’aşa

iği

iğa

3.tekil

imars

imart’u

imart’aşa

iğu

iğas

1.çoğul

vimart

vimart’it

vimart’atşa

viğit

viğat

2.çoğul

imart

imart’it

imart’atşa

iğit

iğat

3.çoğul

imalan

imart’es

imart’anşa

iğes

iğan

______________________________________________________________________


13.8.5.3. umers (AH)(HP) ~ umars (ÇX) (perfektif : uğu)

“birine veya birinin yerine (cansız nesne) götürüyor” EDA hareket fiili


Birine veya birinin yerine (cansız nesne) götürüyor” anlamına gelen EDA hareket fiili, bir önceki maddede anlatılan fiil gibi, Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde emperfektif kökü ile perfektif kökü apayrı biçimlidir. (Datif tümleci gösteren fiil olduğundan dolayı bildirme kipinden başka kip yoktur.) (1)(2)


(1) Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde emperfektif kökü ile

perfektif kökü aynıdır. Temsili biçimi (bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

3’üncü şahıs tekil özneli3’üncü şahıs datif tümleçlı biçimi) : uğams.


(2) Eşanlamlı olan fiilbaşlı numers fiili (mebumer, numer, numers ...) de yaygın

kullanılır.


İki-şahıslı çekim tablosu aşağıda gösterilmiştir.


(HP) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


gimer

gimert

vumer

2.tekil

mimer

mimert


umer

3.tekil

mimers

mime(r)nan

gimers

gime(r)nan

umers

1.çoğul


gimert

vumert

2.çoğul

mimert


umert

3.çoğul

mime(r)nan

gime(r)nan

ume(r)nan


(HP) bildirme kipiperfektiftemel biçimi

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


giği

giğit

vuği

2.tekil

miği

miğit


uği

3.tekil

miğu

miğez

giğu

giğez

uğu

1.çoğul



vuğit

2.çoğul

miğit

giğit

uğit

3.çoğul

miğez

giğez

uğez

______________________________________________________________________


13.8.5.4. imxors (Batı)(FN) ~ impxors (FN) ~ ipxors (AH) ~ imxors (HP)

“yiyor” EA hareket fiili


● Bu fiile eklenen olumluluk başeki, {o-}’dur.


Çxala diyalektlerinde buna denk gelen fiil tek-köklüdür. Temsili biçimi : ç’k’omups.


(PZ)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel biçimi

istek kipi

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

vimxor

pşk’omi

pşk’oma

maşk’omen

mişk’omapun

2.tekil

imxor

şk’omi

şk’oma

gaşk’omen

gişk’omapun

3.tekil

imxors

şk’omu

şk’omas

aşk’omen

uşk’omapun

1.çoğul

vimxort

pşk’omit

pşk’omat

maşk’omeran

mişk’omapuran

2.çoğul

imxort

şk’omit

şk’omat

gaşk’omeran

gişk’omapuran

3.çoğul

imxoran

şk’omes

şk’oman

aşk’omeran

uşk’omapuran


(AH)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

bipxor

p’ç’k’omi

p’ç’k’oma

maç’k’omen

miç’k’omun

2.tekil

ipxor

ç’k’omi

ç’k’oma

gaç’k’omen

giç’k’omun

3.tekil

ipxors

ç’k’omu

ç’k’omaz

aç’k’omen

uç’k’omun

1.çoğul

bipxort

p’ç’k’omit

p’ç’k’omat

maç’k’omenan

miç’k’omunan

2.çoğul

ipxort

ç’k’omit

ç’k’omat

gaç’k’omenan

giç’k’omunan

3.çoğul

ipxo(r)nan

ç’k’omez

ç’k’oman

aç’k’omenan

uç’k’omunan


(HP)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki zaman

şimdiki zaman

1.tekil

vimxor

p’ç’k’omi

p’ç’k’oma

maç’k’omen

miç’k’omun

2.tekil

imxor

ç’k’omi

ç’k’oma

gaç’k’omen

giç’k’omun

3.tekil

imxors

ç’k’omu

ç’k’omaz

aç’k’omen

uç’k’omun

1.çoğul

vimxort

p’ç’k’omit

p’ç’k’omat

maç’k’omenan

miç’k’omunan

2.çoğul

imxort

ç’k’omit

ç’k’omat

gaç’k’omenan

giç’k’omunan

3.çoğul

imxo(r)nan

ç’k’omez

ç’k’oman

aç’k’omenan

uç’k’omunan

_______________________________ _______________________________________


13.8.5.5. it’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (HP) ~ tkumars (ÇX)

“(belirli kişiyi hedef almayıp bir şey) söylüyor” EA hareket fiili


Söylüyor” anlamına gelen fiilin bildirme kipi emperfektif kökü, yöreye göre {-t’ur-} {-zop’on-} veya {-tkv-} şeklindedir.


Bildirme kipi perfektif kökü ise yöreye göre {-t’k’v-} veya {-tkv-} olur.


(Bu fiil, sırf Batı ve Orta diyalektlerde çok-köklüdür.)


● “(belirli kişiye bir şey) sölüyor” anlamına gelen datif tümleçlı fiil, bununla ayrı kökenlidir : yöreye göre u3’omers (Batı) ~ u3’umers (Orta)(HP) ~ u3’umars (ÇX).


(PZ)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tekil

vit’ur

p’t’k’vi

p’t’k’va

mazit’en

mizit’apun

2.tekil

it’ur

t’k’vi

t’k’va

gazit’en

gazit’apun

3.tekil

it’urs

t’k’u

t’k’vas

azit’en

uzit’apun

1.çoğul

vit’urt

p’t’k’vit

p’t’k’vat

mazit’eran

mizit’apuran

2.çoğul

it’urt

t’k’vit

t’k’vat

gazit’eran

gizit’apuran

3.çoğul

it’uran

t’k’ves

t’k’van

azit’eran

uzit’apuran


(AŞ-doğusu)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tekil

bit’ur

p’t’k’vi

p’t’k’va

mazit’en

mizit’apun

2.tekil

it’ur

t’k’vi

t’k’va

gazit’en

gizit’apun

3.tekil

it’uy

t’k’u

t’k’vay

azit’en

uzit’apun

1.çoğul

bit’urtu

p’t’k’vit

p’t’k’vat

mazit’enan

mizit’apunan

2.çoğul

it’urtu

t’k’vit

t’k’vat

gazit’enan

gizit’apunan

3.çoğul

it’urtey

t’k’vey

t’k’van

azit’enan

uzit’apunan


(FN)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek k.

şimdiki z.

şimdiki zaman

1.tek.

bzop’on

ptkvi

ptkva

matkven

mitkun ~ mitkvinun

2.tek.

zop’on

tkvi

tkva

gatkven

gitkun ~ gitkvinun

3.tek.

zop’ons

tku

tkvaz

atkven

utkun ~ utkvinun

1.çoğ.

bzop’ont

ptkvit

ptkvat

matkvenan

mitkunan ~ mitkvinunan

2.çoğ.

zop’ont

tkvit

tkvat

gatkvenan

gitkunan ~ gitkvinunan

3.çoğ.

zop’onan

tkvez

tkvan

atkvenan

utkunan ~ utkvinunan


(AH-Pilarget)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tekil

bzop’on

p’t’k’vi

p’t’k’va

mat’k’ven

mit’k’vinun

2.tekil

zop’on

t’k’vi

t’k’va

gat’k’ven

git’k’vinun

3.tekil

zop’ons

t’k’u

t’k’vas

at’k’ven

ut’k’vinun

1.çoğul

bzop’ont

p’t’k’vit

p’t’k’vat

mat’k’venan

mit’k’vinunan

2.çoğul

zop’ont

t’k’vit

t’k’vat

gat’k’venan

git’k’vinunan

3.çoğul

zop’onan

t’k’ves

t’k’van

at’k’venan

ut’k’vinunan


(HP)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tekil

ptkumer

ptkvi

ptkva

matkven

mitkvinun

2.tekil

tkumer

tkvi

tkva

gatkven

gitkvinun

3.tekil

tkumers

tku

tkvaz

atkven

utkvinun

1.çoğul

ptkumert

ptkvit

ptkvat

matkvenan

mitkvinunan

2.çoğul

tkumert

tkvit

tkvat

gatkvenan

gitkvinunan

3.çoğul

tkume(r)nan

tkvez

tkvan

atkvenan

utkvinunan


(ÇX)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

tecrübe kipi (*)

şimdiki z.

temel b.

istek kipi

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tekil

ptkumar

ptkvi

ptkva

matkven

mitkvinun

2.tekil

tkumar

tkvi

tkva

gatkven

gitkvinun

3.tekil

tkumars

tku

tkvas

atkven

utkvinun

1.çoğul

ptkumat

ptkvit

ptkvat

matkvenan

mitkvinunan

2.çoğul

tkumart

tkvit

tkvat

gatkvenan

gitkvinunan

3.çoğul

tkumalan

tkves

tkves

atkvenan

utkvinunan


(*) Çxala’lı Taner Merttürk tarafından verilen bilgiye göre tablodaki biçimlerin yanı sıra mitkumalun, gitkumalun ... biçimleri de kullanılır.


Doğu (= Hopa + Çxala) diyalektlerde kullanılan zopons fiili, “anlatıyor” anlamına gelen Eø hareket fiilidir (→ 13.12.2.). Orta (= Fındıklı + Arhavi) diyalektlerde gözlemlenen zop’ons ile karıştırmayınız.

______________________________________________________________________


13.8.5.6. ulun “gidiyor” Aø hareket fiili  


Gidiyor” anlamına gelen Aø hareket fiili ulun, tüm diyalektlerde çok kökenlidir. Ayrıca bu fiilin “bildirme kipiemperfektifgeçmiş zaman”da iki çeşit biçimleri vardır.


Aşağıda tablolarda gösterilen emperfektif geçmiş zaman I’inci biçimleri, “planlı olarak bir yere gidiyordu”, II’nci biçimleri ise “plandışı hareket olarak kısa mesafede bulunan bir yere gidiyordu” diye nüans taşıyor.


●●● Değişik fiilbaşı eklenerek yalın fiilden türemiş olan fiiller, genelde yalın fiil ile paralel biçimliler. Bu kuralın istisnası vardır : ulun fiilinden türemiş fiilbaşlı fiillerin bildirme kipiperfektif kökü ile ulun fiilininki, aynı değildir. Bir sonraki maddeye bakınız.


(PZ)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız k.

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel biçimi

şimdiki zaman

şimdiki z.

şimdiki zaman

1.tekil

vulur

vidi

malen

ilven

milvapun

2.tekil

ulur

idi

galen

gilvapun

3.tekil

ulun

idu

alen

ulvapun

1.çoğul

vulurt

vidit

maleran

milvapuran

2.çoğul

ulurt

idit

galeran

gilvapuran

3.çoğul

uluran

ides

aleran

ulvapuran


özne

bildirme kipi emperfektif

geçmiş zaman I

geçmiş zaman II

1.tekil

vulurt’i

vit’i

2.tekil

ulurt’i

it’i

3.tekil

ulurt’u

it’u

1.çoğul

vulurt’it

vit’it

2.çoğul

ulurt’it

it’it

3.çoğul

ulurt’es

it’es


(AŞ-doğusu)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız k.

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel biçimi

şimdiki zaman

şimdiki z.

şimdiki zaman

1.tekil

bulur

bidi

malen

ilen ~ ilinen

milvapun

2.tekil

ulur

idi

galen

gilvapun

3.tekil

ulun

idu

alen

ulvapun

1.çoğul

bulurtu

bidit

malenan

milvapunan

2.çoğul

ulurtu

idit

galenan

gilvapunan

3.çoğul

ulunan

idey

alenan

ulvapunan


özne

bildirme kipi emperfektif

geçmiş zaman I

geçmiş zaman II

1.tekil

bulurt’i

bit’t’i

2.tekil

ulurt’i

it’t’i

3.tekil

ulurt’u

it’t’u

1.çoğul

bulurt’it

bit’t’it

2.çoğul

ulurt’it

it’t’it

3.çoğul

ulurt’ey

it’t’ey


(FN)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız k.

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b.

şimdiki zaman

şimdiki z.

şimdiki zaman

1.tekil

bulur

bidi

maxtinen ~ malen

ixtinen ~ ilen ~ ilinen

mixtimun

2.tekil

ulur

idi

gaxtinen ~ galen

gixtimun

3.tekil

ulun

idu

axtinen ~ alen

uxtimun

1.çoğul

bulurt

bidit

maxtinenan ~ malenan

mixtimunan

2.çoğul

ulurt

idit

gaxtinenan ~ galenan

gixtimunan

3.çoğul

ulunan

idez

axtinenan ~ alenan

uxtimunan


özne

bildirme kipi emperfektif

geçmiş zaman I

geçmiş zaman II

1.tekil

bulu(r)t’i ~ bulut’t’i

bit’i

2.tekil

ulu(r)t’i ~ ulut’t’i

it’i

3.tekil

ulu(r)t’u ~ ulut’t’u

it’u

1.çoğul

bulu(r)t’it ~ bulut’t’it

bit’it

2.çoğul

ulu(r)t’it ~ ulut’t’it

it’it

3.çoğul

ulu(r)t’ez ~ ulut’t’ez

it’ez


(HP)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız k.

tecrübe k.

şimdiki z.

temel b.

şimdiki zaman

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tekil

vulur

vidi

malen

ilinen

mixtimun

2.tekil

ulur

idi

galen

gixtimun

3.tekil

ulun

idu

alen

uxtimun

1.çoğul

vulurt

vidit

malenan

mixtimunan

2.çoğul

ulurt

idit

galenan

gixtimunan

3.çoğul

ulu(r)nan

idez

alenan

uxtimunan


özne

bildirme kipi emperfektif

geçmiş zaman I

geçmiş zaman II

1.tekil

vulurt’i

vit’i

2.tekil

ulurt’i

it’i

3.tekil

ulurt’u

it’u

1.çoğul

vulurt’it

vit’it

2.çoğul

ulurt’it

it’it

3.çoğul

ulurt’ez

it’ez


(HP) Hopa-Azlağa diyalektinde bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman3’üncü şahıs çoğul özneli biçimi, ulvan şeklinde söylenir. Geçmişte meydana gelen fonetik evrimi sonucu *uluran > *uluan > ulvan şeklinde bugünkü hali oluşmuş diye tahmin edilir. Ulvan biçimi, Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde de, uluran ve ulunan biçimleri ile birlikte, gözlemlenmektedir.


(ÇX) Çxala diyalektlerinde bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman3’üncü şahıs çoğul özneli biçimi, ulan olur. Azlağa diyalektindeki biçimden daha da kısa olmuş.

_____________________________________________________________________________


13.8.5.7. eşk’ulun ~ eşulun “yokuş yukarıya bir nefeste çıkıyor” Aø hareket fiili


{fiilbaşı + ulun} şeklinde oluşan fiiller, iki adet önemli nokta haricinde ulun fiili ile paralel olarak çekilir. Farklı noktaları şöyledir.


1. Perfektif kökü {-xt’-/-xt-} olur.


2. Bildirme kipi perfektif ile istek kipi gelecek zamanda ikişer çekimi var. (*)


(*) İkinci çekimi “kısa sürede, çabucak” yapılan hareketi anlatır. Önemli olan “çabucak

yer değiştirme” olup “en son varılacak yer” değildir.


(ÇM-M3’anu)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız k.

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b. I

şimdiki z.

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tek.

eşk’evulur

eşk’aft’i

eşk’emalen

eşk’ilen

eşk’emilvapun

2.tek.

eşk’ulur

eşk’axt’i

eşk’egalen

eşk’egilvapun

3.tek.

eşk’ulun

eşk’axt’u

eşk’valen

eşk’ulvapun

1.çoğ

eşk’evulurte

eşk’aft’ite

eşk’emaleran

eşk’emilvapuran

2.çoğ

eşk’ulurte

eşk’axt’ite

eşk’egaleran

eşk’egilvapuran

3.çoğ

eşk’uluran

eşk’axt’ey

eşk’valeran

eşk’ulvapuran


özne

bildirme kipi emperfektif

perfektif

gelecek zaman

geçmiş zaman I

geçmiş zaman II

temel b. II

I

II

1.tek.

eşk’evulurt’i

eşk’evit’t’i

eşk’evili

eşk’aft’are

eşk’evilare

2.tek.

eşk’ulurt’i

eşk’it’t’i

eşk’ili

eşk’axt’are

eşk’ilare

3.tek.

eşk’ulurt’u

eşk’it’t’u

eşk’ilu

eşk’axt’asen

eşk’ilasen

1.çoğ.

eşk’evulurt’ite

eşk’evit’t’ite

eşk’evilite

eşk’aft’aten

eşk’evilaten

2.çoğ.

eşk’ulurt’ite

eşk’it’t’ite

eşk’ilite

eşk’axt’aten

eşk’ilaten

3.çoğ.

eşk’ulurt’ey

eşk’it’t’ey

eşk’iley

eşk’axt’anen

eşk’ilanen


(FN-Ç’anapet)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız kip

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b. I

şimdiki z.

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tek.

eşebulur

eşafti

eşemalen

eşixtinen

eşemixtimun

2.tek.

eşulur

eşaxti

eşegalen

eşegixtimun

3.tek.

eşulun

eşaxtu

eşalen

eşuxtimun

1.çoğ.

eşebulurt

eşaftit

eşemalenan

eşemixtimunan

2.çoğ.

eşulurt

eşaxtit

eşegalenan

eşegixtimunan

3.çoğ.

eşulunan

eşaxtez

eşalenan

eşuxtimunan


özne

bildirme kipi emperfektif

perfektif 

gelecek z.

geçmiş z. I

geçmiş z. II

t. b. II

I

II

1.tek.

eşebulurt’i ~ eşebulut’t’i

eşebit’i

eşebili

eşaftare

eşebilare

2.tek.

eşulurt’i ~ eşulut’t’i

eşit’i

eşili

eşaxtare

eşilare

3.tek.

eşulurt’u ~ eşulut’t’u

eşit’u

eşilu

eşaxtasen

eşilasen

1.çoğ

eşebulurt’it ~ eşebulut’t’it

eşebit’it

eşebilit

eşaftaten

eşebilaten

2.çoğ

eşulurt’it ~ eşulut’t’it

eşit’it

eşilit

eşaxtaten

eşilaten

3.çoğ

eşulurt’ez ~ eşulut’t’ez

eşit’ez

eşilez

eşaxtanen

eşilanen


(AH-merkezi)

özne

emperfektif

perfektif

yeterlik kipi

şahıssız kip

tecrübe kipi

şimdiki z.

temel b. I

şimdiki z.

şimdiki z.

şimdiki z.

1.tek.

eşebulur

eşapti

eşemalen

eşilinen

eşemixtimun

2.tek.

eşulur

eşaxti

eşegalen

eşegixtimun

3.tek.

eşulun

eşaxtu

eşalen

eşuxtimun

1.çoğ.

eşebulurt

eşaptit

eşemalenan

eşemixtimunan

2.çoğ.

eşulurt

eşaxtit

eşegalenan

eşegixtimunan

3.çoğ.

eşulunan

eşaxtez

eşalenan

eşuxtimunan


özne

bildirme kipi emperfektif

perfektif

gelecek zaman

geçmiş z. I

geçmiş z. II

temel b. II

I

II

1.tek.

eşebulurt’i

eşebit’i

eşebili

eşaptare

eşebilare

2.tek.

eşulurt’i

eşit’i

eşili

eşaxtare

eşilare

3.tek.

eşulurt’u

eşit’u

eşilu

eşaxtasen

eşilasen

1.çoğ.

eşebulurt’it

eşebit’it

eşebilit

eşaptaten

eşebilaten

2.çoğ.

eşulurt’it

eşit’it

eşilit

eşaxtaten

eşilaten

3.çoğ.

eşulurt’ez

eşit’ez

eşilez

eşaxtanoren

eşilanoren

______________________________________________________________________


13.8.6. Köksüz biçimi olan fiiller


Lazcada “köksüz biçimi” olan önemli sayıda fiil vardır. Bunlar, köklerinin biri √ø (= sıfır, yok) olan çok-köklü fiiller.


Köksüz biçimi olan fiillerin tümü, en büyük sıklıkla kullanılanlarındandır.

______________________________________________________________________


13.8.6.1. Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiili

______________________________________________________________________


13.8.6.1.1. Emperfektif şimdiki zaman biçimleri (Batı)

“var”, “(bir yerde)dir”, “(biri birşey)dir”


Batı diyalektlerde kopula fiilinin bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman3’üncü şahıs tekil özneli biçimi, normalde {on} şeklinde söylenir. Yöreye göre 1’inci şahıs tekil biçimi vore ~ vor ~ borer ~ bore, 2’nci şahıs tekil biçimi ore ~ or ~ orer olduğuna bakıldığında kökü {-r-}’nin kaybolduğu ve sırf kökbaşı {o-} ile aspekt-zaman-şahıs göstergesi {-en}’nin kalmış oldukları anlaşılır.


Ham mu on ? (ÇM)(AŞ) Bu nedir ?


Bu fiil, vuayel ile biten kelimeden sonra, bazen kökbaşını bile kaybedip {-n} biçimini alır.


Ham muya n ? (PZ) Bu nedir ?

______________________________________________________________________


13.8.6.1.2. Emperfektif geçmiş zaman biçimleri (OrtaDoğu)

“vardı”, “(bir yerde) idi”, “(biri bir şey) idi”


Orta ve Doğu diyalektlerde varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin « emperfektifgeçmiş zaman2’nci ve 3’üncü şahıs özneli biçimleri », normalde rt’i, rt’u, rt’it, rt’ez şekillerinde söylenir.


Bunlar, /r/ fonemi telaffuz edilmeden, t’i, t’u, t’it, t’ez şeklinde de - yani köksüz olarak da - sıklıkla söylenir.


Konson ile biten kelimeden sonra ise sırf köksüz biçimler gözlemlenir.


Ğoma Cemali hek t’u. (FN)(AH) Dün Cemali buradydı.

~ Ğoman Cemali ek t’u. (HP)(ÇX)

______________________________________________________________________


13.8.6.2. Evrim fiilinin perfektif biçimleri (AŞ)(FN’nın bir kısmı)

“(biri bir şey) oldu”


(Biri bir şey) oluyor” anlamına gelen iyen ~ iven ~ ix’ven fiilinin perfektif temel biçimleri, Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen ilçelerinin tümü ile Fındıklı ilçesinin bir kısmında genelde viyi ~ biyi, iyi, iyu, ... (olumluluk başekli ise deviyi ~ doviyi ~ dobiyi, diyi, diyu ....) şekillerinde söylenir.


Ardeşen ve Fındıklı’da bazen dobii, dii, diu ... şekillerinde de söylenir. Kökünün yerini tutan “ek-konson” /y/, ya kaybolmuştur ya da henüz meydana gelmemiştir.

______________________________________________________________________


13.8.6.3. ADY evrim fiili, AD evrim fiili ve DY evrim fiili (FN)

ADY evrim fiili, AD evrim fiili ve DY evrim fiili, Fındıklı diyalektlerinde yöreye göre a(y)en ~ aven şekillerinde söylenir. Ç’anapet, Ç’ennet vb köylerinde konuşulan diyalektlerde, “ek-konson” /y/ telaffuz edilmeden, maer, maen, mau, maez, maaz, gaa, (d)aa vs gibi köksüz biçimler yaygındır.

______________________________________________________________________


13.8.6.4. Aø hareket fiili « ulun » (***) : emperfektif geçmiş zaman II “gidiyordum”


Ulun fiilinin iki çeşit “emperfektif geçmiş zaman” biçimleri bulunuyor. İkinci biçimler,

vit’i ~ bit’i, it’i, it’u ... şekillerinde olup köksüzler.


(***)  Mulun (geliyor), eşk’ulun ~ eşulun (rampadan bir nefeste yukarı çıkıyor) vs gibi çeşitli fiilbaşlı fiillerin de “emperfektif geçmiş zaman II’nci biçimi” vardır. Mevit’i ~ mebit’i, eşk’evit’i ~ eşebit’i ... vs hepsi köksüzler.

______________________________________________________________________


13.8.6.5. EA hareket fiili « ikums ~ ikoms ~ ikips » : perfektif “yaptı”


A. (Tüm diyalektler) “İkums ~ ikoms ~ ikips” fiilinin bildirme kipiperfektiftemel biçimi1’inci şahıs özneli biçimleri, tüm diyalektlerde aynı köksüzlüğü gösteriyor : tekil p’i, çoğul p’it.


B. (Batı)(FN) Bu fiilin 2’nci ve 3’üncü şahıs özneli biçimlerinin kökü, yöreye göre {-x’v-}, {-v-} veya {-ø-}(= sıfır, yok) olur. Batı bölgenin tümü ile Fındıklı ilçesinin bir kısmında köksüz i, u, it, es ~ ey ~ ez şekillerinde söylenir.


C. (Batı)(FN) Bu fiilin perfektif istek kipi biçimleri de Batı bölgenin tümü ile Fındıklı ilçesinin bir kısmında köksüzdür : p’a, a, as ~ ay ~ az, p’at, at, an.

______________________________________________________________________


13.8.7. İki çeşit kök ilâvesi olan fiiller

______________________________________________________________________


13.8.7.1. Yipşen (ÇX) Aø hareket fiili 

1. (Cansız nesne) doluyor.

2. (İnsanın kalbi) doluyor.

2.a. Kızgınlıkla doluyor, sabrı tükenip öfkesi taşacak duruma geliyor.

2.b. Ağlamaklı duruma geliyor.


Çxala diyalektlerinde kullanılan yipşen fiilinin çekiminde bildirme kipiemperfektif aspekt göstergesi olarak 1’inci ve 2’nci şahıslarda {-ap-}, 3’üncü şahısta {-er-} gözlemlenir.


Bu fiilin 1’inci ve 2’nci şahıs biçimlerinin sırf “insanın kalbi doluyor” (“sabrı tükenip öfkesi taşacak duruma geliyor” ve “ağlamaklı duruma geliyor”) anlamına geldiklerine bakıldığında “*yipşaps ile yipşen fiillerinin çekim sistemi melezleşmiş” diye varsaymak mantıklı görünüyor.


Tablo I = Tablo II + Tablo III


Tablo I : yipşen “doluyor”

apsolütif özne

bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

bildirme kipi perfektif temel biçimi

istek kipi gelecek zaman

1.tek.

ma(n)

yevipşap

yevipşi

yevipşaun

2.tek.

si(n)

yipşap

yipşi

yipşaun

3.tek.

iya

yipşen

yipşu

yipşasun

1.çoğ.

çkin

yevipşapt

yevipşit

yevipşatun

2.çoğ.

tkvan

yipşapt

yipşit

yipşatun

3.çoğ.

entepe

yipşenan

yipşes

yipşanun


Tablo II : *yipşaps “(insanın kalbi) doluyor”

apsolütif özne

bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

bildirme kipi perfektif temel biçimi

istek kipi gelecek zaman

1.tek.

ma(n)

yevipşap

yevipşi

yevipşaun

2.tek.

si(n)

yipşap

yipşi

yipşaun

3.tek.

iya

*yipşaps

yipşu

yipşasun

1.çoğ.

çkin

yevipşapt

yevipşit

yevipşatun

2.çoğ.

tkvan

yipşapt

yipşit

yipşatun

3.çoğ.

entepe

*yipşapan

yipşes

yipşanun


Tablo III : yipşen “(kap, havuz vs) doluyor”

apsolütif özne

bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman

bildirme kipi perfektif temel biçimi

istek kipi gelecek zaman

1.tek.

ma(n)




2.tek.

si(n)




3.tek.

iya

yipşen

yipşu

yipşasun

1.çoğ.

çkin




2.çoğ.

tkvan




3.çoğ.

entepe

yipşenan

yipşes

yipşanun

______________________________________________________________________


13.8.7.2. (FN) oxut’k’va3un « koşuyor »


Fındıklı diyalektlerinde oxut’k’va3un Aø hareket fiilinin iki çeşit kök ilâvesi gözlemlenir : 1’inci ve 2’nci şahısta {-am-} ~ {-ur-}, 3’üncü şahısta {-ur-}.


Bu fiilin kök önekinin (*) işlevi belli değildir.


(*){i-/u-}


 “koşuyorum” vs

özne

emperfektif şimdiki zaman

sade perfektif

1.tekil

oxobut’k’va3am ~ oxobut’k’va3ur

oxobut’k’va3i

2.tekil

oxut’k’va3am ~ oxut’k’va3ur

oxut’k’va3i

3.tekil

oxut’k’va3un

oxut’k’va3u

1.çoğ.

oxobut’k’va3amt ~ oxobut’k’va3urt

oxobut’k’va3it

2.çoğ.

oxut’k’va3amt ~ oxut’k’va3urt

oxut’k’va3it

3.çoğ.

oxut’k’va3unan

oxut’k’va3ez


N3xeni oxut’k’va3un. (FN) At koşuyor.

______________________________________________________________________


13.9. Ettirgen fiil


Lazca ettirgen fiiller, bu çalışmadaki tanımına göre sırf hareket fiilleri ve EA hareket fiillerinden türerler. (→ 12.5.)


Ettirgen fiillerin sırf bildirme kipi vardır.


(AH) Arhavi ilçesine bağlı Pilarget, Sidere, Jin-Napşit köylerinde konuşulan diyalektlerde {-ap-}’lı ettirgen fiillerin kök ilâvesi, kurallı olarak {-em} şeklini alır. Bunun dışında Lazca ettirgen fiillerin çekimi, harekat fiillerin çekimi ile paraleldir.

______________________________________________________________________


13.9.1. {-in-}’li ettirgen fiil çekim örneği


obgarinams ~ omgarinaps ~ obgarinaps “ağlatıyor” emperfektifşimdiki zaman


özne

PZ

AŞ-Ok’ordule

AH-Pilarget

HP

1.tekil

vobgarinam

bobgarinam

bobgarinam

vomgarinap

2.tekil

obgarinam

obgarinam

obgarinam

omgarinap

3.tekil

obgarinams

obgarinay

obgarinams

omgarinaps

1.çoğul

vobgarinamt

bobgarinamtu

bobgarinamt

vomgarinapt

2.çoğul

obgarinamt

obgarinamtu

obgarinamt

omgarinapt

3.çoğul

obgarinaman

obgarinaman

obgarinaman

omgarinapan

______________________________________________________________________


13.9.2. {-ap-}’lı ettirgen fiil çekim örneği


oncirapams ~ oncirapems ~ oncirapaps “yatırtıyor, uyutturuyor”

emperfektifşimdiki zaman


özne

PZ

AŞ-Ok’ordule

AH-Pilarget

HP

1.tekil

voncirapam

boncirapam

boncirapem

voncirapap

2.tekil

oncirapam

oncirapam

oncirapem

oncirapap

3.tekil

oncirapams

oncirapay

oncirapems

oncirapaps

1.çoğul

voncirapamt

boncirapamtu

boncirapemt

voncirapapt

2.çoğul

oncirapamt

oncirapamtu

oncirapemt

oncirapapt

3.çoğul

oncirapaman

oncirapaman

oncirapeman

oncirapapan

______________________________________________________________________


13.10. Çekicilik fiili


13.10.1. Evrim fiilinden türemiş çekicilik fiilleri

13.10.1.1. guç’ondinams ~ guç’ondrinay

13.10.1.2. goç’ondinams ~ gvoç’ondrinay

~ goç’k’ondinapams ~ goç’k’endinapems ~ goç’k’endinapams

~ goç’k’endinapaps/goç’k’ondinapaps ~ gvoç’k’endinapaps

13.10.1.3. mu3’ondinams ~ mu3’ondrinay

13.10.1.4. mo3’ondinams ~ mo3’ondrinams

~ mo3’ondinapams ~ mo3’ondinapems ~ mo3’ondinapaps


13.10.2. Dönüşlü çekicilik fiili

13.10.2.1. ioropinams ~ ix’oropinaps


Çekicilik fiillerinin çekimi, ettirgen fiillerin çekimi ile paraleldir.

______________________________________________________________________


13.10.1. Evrim fiilinden türemiş çekicilik fiilleri

______________________________________________________________________


13.10.1.1. guç’ondinams (PZ-Noxlamsu) ~ guç’ondrinay (AŞ-Ok’ordule)

“unutturuyor” EDA çekicilik fiili


(PZ-Noxlamsu) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gogiç’ondinam

govuç’ondinam

2.tekil

gomiç’ondinam


guç’ondinam

3.tekil

gomiç’ondinams

gogiç’ondinams

guç’ondinams

1.çoğul


gogiç’ondinamt

govuç’ondinamt

2.çoğul

gomiç’ondinamt


guç’ondinamt

3.çoğul

gomiç’ondinaman

gogiç’ondinaman

guç’ondinaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gogiç’ondinamt

govuç’ondinam

2.tekil

gomiç’ondinamt


guç’ondinam

3.tekil

gomiç’ondinaman

gogiç’ondinaman

guç’ondinams

1.çoğul


gogiç’ondinamt

govuç’ondinamt

2.çoğul

gomiç’ondinamt


guç’ondinamt

3.çoğul

gomiç’ondinaman

gogiç’ondinaman

guç’ondinaman


(PZ) Hinik beres nana-muşi guç’ondines. Onlar çocuğa annesini unutturdular.


(AŞ-Ok’ordule) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gogiç’ondrinam

gobuç’ondrinam

2.tekil

gomiç’ondrinam


guç’ondrinam

3.tekil

gomiç’ondrinay

gogiç’ondrinay

guç’ondrinay

1.çoğul


gogiç’ondrinamtu

gobuç’ondrinamtu

2.çoğul

gomiç’ondrinamtu


guç’ondrinamtu

3.çoğul

gomiç’ondrinaman

gogiç’ondrinaman

guç’ondrinaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gogiç’ondrinamtu

gobuç’ondrinam

2.tekil

gomiç’ondrinamtu


guç’ondrinam

3.tekil

gomiç’ondrinaman

gogiç’ondrinaman

guç’ondrinay

1.çoğul


gogiç’ondrinamtu

govuç’ondrinamtu

2.çoğul

gomiç’ondrinamtu


guç’ondrinamtu

3.çoğul

gomiç’ondrinaman

gogiç’ondrinaman

guç’ondrinaman


Hini bere nana-muşi guç’ondriney. (AŞ-Ok’ordule) Onlar çocuğa annesini unutturdular.

______________________________________________________________________


13.10.1.2. goç’ondinams (PZ-Apso) ~ gvoç’ondrinay (ÇM)(AŞ-Ortaalan) ~ goç’k’ondinapams (FN) ~ goç’k’endinapems (AH-Pilarget, Sidere, Jin Napşit) ~ goç’k’endinapams (AH-merkezi) ~ goç’k’endinapaps/goç’k’ondinapaps (HP) ~ gvoç’k’endinapaps (ÇX)


EDA çekicilik fiili “unutturuyor”


(AŞ-Ortaaln) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gogoç’ondrinam

goboç’ondrinam

2.tekil

gomoç’ondrinam


goç’ondrinam

3.tekil

gomoç’ondrinay

gogoç’ondrinay

goç’ondrinay

1.çoğul


gogoç’ondrinamtu

goboç’ondrinamtu

2.çoğul

gomoç’ondrinamtu


goç’ondrinamtu

3.çoğul

gomoç’ondrinaman

gogoç’ondrinaman

goç’ondrinaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gogoç’ondrinamt

goboç’ondrinam

2.tekil

gomoç’ondrinamtu


goç’ondrinam

3.tekil

gomoç’ondrinaman

gogoç’ondrinaman

goç’ondrinay

1.çoğul


gogoç’ondrinamtu

goboç’ondrinamtu

2.çoğul

gomoç’ondrinamtu


goç’ondrinamtu

3.çoğul

gonoç’ondrinaman

gogoç’ondrinaman

goç’ondrinaman


(FN) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gogoç’k’ondinapam

goboç’k’ondinapam

2.tekil

gomoç’k’ondinapam


goç’k’ondinapam

3.tekil

gomoç’k’ondinapams

gogoç’k’ndinapams

goçk’ondinapams

1.çoğul


gogoç’k’ondinapamt

goboç’k’ondinapamt

2.çoğul

gomoç’k’ondinapamt


goç’k’ondinapamt

3.çoğul

gomoç’k’ondinapaman

gogoç’k’ondinapaman

goç’k’ondinapaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gogoç’k’ondinapamt

goboç’k’ondinapam

2.tekil

gomoç’k’ondinapamt


goç’k’ondinapam

3.tekil

gomoç’k’ondinapaman

gogoç’k’ondinapaman

goç’k’ondinapams

1.çoğul


gogoç’k’ondinapamt

goboç’k’ondinapamt

2.çoğul

gomoç’k’ondinapamt


goç’k’ondinapamt

3.çoğul

gonoç’k’ondinapaman

gogoç’k’ondinapaman

goç’k’ondinapaman


Heyak berez nana-muşi guç’k’ondinapez. (FN) Onlar çocuğa annesini unutturdular.


(AH-Pilarget) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gogoç’k’endinapem

goboç’k’endinapem

2.tekil

gomoç’k’endinapem


goç’k’endinapem

3.tekil

gomoç’k’endinapems

gogoç’k’endinapems

goçk’endinapems

1.çoğul


gogoç’k’endinapemt

goboç’k’endinapemt

2.çoğul

gomoç’k’endinapemt


goç’k’endinapemt

3.çoğul

gomoç’k’endinapeman

gogoç’k’endinapeman

goç’k’endinapeman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gogoç’k’endinapemt

goboç’k’endinapem

2.tekil

gomoç’k’endinapemt


goç’k’endinapem

3.tekil

gomoç’k’endinapeman

gogoç’k’endinapeman

goç’k’endinapems

1.çoğul


gogoç’k’endinapemt

goboç’k’endinapemt

2.çoğul

gomoç’k’endinapemt


goç’k’endinapemt

3.çoğul

gonoç’k’endinapeman

gogoç’k’endinapeman

goç’k’endinapeman


Hemtepek berez nana-muşi guç’k’endinapez. (AH) Onlar çocuğa annesini unutturdular.


(HP) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

(govoç’k’ondinapap, goç’k’ondinapap .... biçimleri de vardır)


özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


gogoç’k’endinapap

govoç’k’endinapap

2.tekil

gomoç’k’endinapap


goç’k’endinapap

3.tekil

gomoç’k’endinapaps

gogoç’k’endinapaps

goçk’endinapaps

1.çoğul


gogoç’k’endinapapt

govoç’k’endinapapt

2.çoğul

gomoç’k’endinapapt


goç’k’endinapapt

3.çoğul

gomoç’k’endinapapan

gogoç’k’endinapapan

goç’k’endinapapan


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


gogoç’k’endinapapt

govoç’k’endinapap

2.tekil

gomoç’k’endinapapt


goç’k’endinapap

3.tekil

gomoç’k’endinapapan

gogoç’k’endinapapan

goç’k’endinapaps

1.çoğul


gogoç’k’endinapapt

govoç’k’endinapapt

2.çoğul

gomoç’k’endinapapt


goç’k’endinapapt

3.çoğul

gonoç’k’endinapapan

gogoç’k’endinapapan

goç’k’endinapapan

______________________________________________________________________


13.10.1.3. mu3’ondinams (PZ-Noxlamsu) ~ mu3’ondrinay (AŞ-Ok’ordule)


EDA çekicilik fiili “hoşuna gitmesini sağlıyor, beğendiriyor”


(PZ-Noxlamsu) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


mogi3’ondinam

movu3’ondinam

2.tekil

momi3’ondinam


mu3’ondinam

3.tekil

momi3’ondinams

mogi3’ondinams

mu3’ondinams

1.çoğul


mogi3’ondinamt

movu3’ondinamt

2.çoğul

momi3’ondinamt


mu3’ondinamt

3.çoğul

momi3’ondinaman

mogi3’ondinaman

mu3’ondinaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


mogi3’ondinamt

movu3’ondinam

2.tekil

momi3’ondinamt


mu3’ondinam

3.tekil

momi3’ondinaman

mogi3’ondinaman

mu3’ondinams

1.çoğul


mogi3’ondinamt

movu3’ondinamt

2.çoğul

momi3’ondinamt


mu3’ondinamt

3.çoğul

momi3’ondinaman

mogi3’ondinaman

mu3’ondinaman


(AŞ-Ok’ordule) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


mogi3’ondrinam

mobu3’ondrinam

2.tekil

momi3’ondrinam


mu3’ondrinam

3.tekil

momi3’ondrinay

mogi3’ondrinay

mu3’ondrinay

1.çoğul


mogi3’ondrinamtu

mobu3’ondrinamtu

2.çoğul

momi3’ondrinamtu


mu3’ondrinamtu

3.çoğul

momi3’ondrinaman

mogi3’ondrinaman

mu3’ondrinaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


mogi3’ondrinamtu

mobu3’ondrinam

2.tekil

momi3’ondrinamtu


mu3’ondrinam

3.tekil

momi3’ondrinaman

mogi3’ondrinaman

mu3’ondrinay

1.çoğul


mogi3’ondrinamtu

movu3’ondrinamtu

2.çoğul

momi3’ondrinamtu


mu3’ondrinamtu

3.çoğul

momi3’ondrinaman

mogi3’ondrinaman

mu3’ondrinaman

______________________________________________________________________


13.10.1.4. mo3’ondrinams (AŞ-Ortaalan) ~ mo3’ondinapams (FN)(AH-merkezi) ~ mo3’ondinapems (AH-Pilarget, Sidere, Jin Napşit) ~ mo3’ondinapaps (HP)(ÇX) EDA çekicilik fiili “hoşuna gitmesini sağlıyor, beğendiriyor”


(FN)(AH-merkezi)

özne

datif tümleç

1.tekil

2.tekil

3.tekil

1.tekil


mogo3’ondinapam

mobo3’ondinapam

2.tekil

momo3’ondinapam


mo3’ondinapam

3.tekil

momo3’ondinapams

mogo3’ondinapams

mo3’ondinapams

1.çoğul


mogo3’ondinapamt

mobo3’ondinapamt

2.çoğul

momo3’ondinapamt


mo3’ondinapamt

3.çoğul

momo3’ondinapaman

mogo3’ondinapaman

mo3’ondinapaman


özne

datif tümleç

1.çoğul

2.çoğul

3.çoğul

1.tekil


mogo3’ondinapamt

mobo3’ondinapam

2.tekil

momo3’ondinapamt


mo3’ondinapam

3.tekil

momo3’ondinapaman

mogo3’ondinapaman

mo3’ondinapams

1.çoğul


mogo3’ondinapamt

mobo3’ondinapamt

2.çoğul

momo3’ondinapamt


mo3’ondinapamt

3.çoğul

momo3’ondinapaman

mogo3’ondinapaman

mo3’ondinapaman

______________________________________________________________________


13.10.2. Dönüşlü çekicilik fiili

______________________________________________________________________


13.10.2.1. ioropinams (BatıOrta) ~ ix’oropinaps (Doğu)

EA dönüşlü çekicilik fiili “(başkasına) kendini beğendiriyor”


(FN)(AH-merkezi)

özne

apsolütüf tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tek.


gioropinam

gioropinamt

bioropinam

2.tek.

mioropinam

mioropinamt


ioropinam

3.tek.

mioropinams

mioropinaman

gioropinams

gioropinaman

ioropinams

1.çoğ.


gioropinamt

bioropinamt

2.çoğ.

mioropinamt


ioropinamt

3.çoğ.

mioropinaman

gioropinaman

ioropinaman


(HP)(ÇX)

özne

apsolütif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekil/çoğul

1.tek.


gix’oropinap

gix’oropinapt

vix’oropinap

2.tek.

mix’oropinap

mix’oropinapt


ix’oropinap

3.tek.

mix’oropinaps

mix’oropinapan

gix’oropinaps

gix’oropinapan

ix’oropinaps

1.çoğ.


gix’oropinapt

vix’oropinapt

2.çoğ.

mix’oropinapt


ix’oropinapt

3.çoğ.

mix’oropinapan

gix’oropinapan

ix’oropinapan

______________________________________________________________________


13.11. Değerlendirme fiili


13.11.1. “(başka biri) sanılıyor” AY değerlendirme fiili

13.11.2. “(birinin başka biri olduğunu) sanıyor” DAY değerlendirme fiili

13.11.3. “benziyor” AD değerlendirme fiili

13.11.4. “benzetiyor” (*)

13.11.5. “değer, değerindedir” AL/A.Dir değerlendirme fiili


(*) Türkçe ifadenin kopyası olarak değerlendirilebilen ettirgenimsi bir fiil

______________________________________________________________________


13.11.1. di3’onen (PZ-HP) ~ i3’onen (ÇX) “(başka biri) sanılıyor” AY değerlendirme fiili


Bu fiil tek-şahıslı olarak çekilir.


bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

Özne

PZ

ÇM-M3’anu

AH

HP

ÇX

1. tekil

devi3’oner

dovi3’oner

dobi3’oner

dovi3’oner

vi3’oner

2. tekil

di3’oner

di3’oner

di3’oner

di3’oner

i3’oner

3. tekil

di3’onen

di3’onen

di3’onen

di3’onen

i3’onen

1.çoğul

devi3’onert

dovi3’onerte

dobi3’onert

dovi3’onert

vi3’onert

2.çoğul

di3’onert

di3’onerte

di3’onert

di3’onert

i3’onert

3.çoğul

di3’oneran

di3’oneran

di3’onenan

di3’onenan

i3’onelan

______________________________________________________________________


13.11.2. dva3’onen (Batı) ~ da3’onen (Orta) ~ a3’onen (HP) ~ a3’onapun (ÇX)

“(birinin başka biri olduğunu) sanıyor” DAY değerlendirme fiili


Bu fiil, Batı diyalektlerde tek-şahıslı olarak, Orta ve Doğu diyalektlerde iki-şahıslı olarak çekilir.


(Fındıklı diyalektlerinde her iki çeşit çekim gözlemlenir. Bu konuda ileri araştırma gerekmektedir.)


Bu fiil, apsolütif tümleci 3’üncü şahıs olduğunda şöyle çekilir. (Tek veya iki-şahıslı)


bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

datif özne

PZ, ÇM

FN, AH

HP

ÇX

1.tekil

doma3’onen

doma3’onen

ma3’onen

ma3’onapun

2.tekil

doga3’onen

doga3’onen

ga3’onen

ga3’onapun

3.tekil

dva3’onen

da3’onen

a3’onen

a3’onapun

1.çoğul

doma3’oneran

doma3’onenan

ma3’onenan

ma3’onapunan

2.çoğul

doga3’oneran

doga3’onenan

ga3’onenan

ga3’onapunan

3.çoğul

dva3’oneran

da3’onenan

a3’onenan

a3’onapunan


İki-şahıslı çekim örneği :


(HP) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

datif özne

apsolütif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


ma3’oner

ma3’onert

ma3’onen

2.tekil

ga3’oner

ga3’onert


ga3’onen

3.tekil

va3’oner

va3’onert

a3’oner

a3’onert

a3’onen

1.çoğul


ma3’onert

ma3’onenan

2.çoğul

ga3’onert


ga3’onenan

3.çoğul

va3’onert

a3’onert

a3’onenan


Xasaniz ma Xuseni va3’oner. (HP) Xasani beni Xuseni sanıyor.

Xasanis ma Xuseni va3’onapur. (ÇX)

______________________________________________________________________


13.11.3. numgums (PZ) ~ numgvay (ÇM) ~ nungvay (AŞ) ~ nungams (FN)(AH) ~ nungaps (HP) ~ nugaps (ÇX) “benziyor” AD değerlendirme fiili


Sözdizimi : “biri [apsolütif] birine [datif = datif tümleç] benziyor”


(ÇX) bildirme kipiemperfektifşimdiki zaman

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2.çoğul

3.tekilçoğul

1.tekil


megigap

megigapt

mevugap

2.tekil

memigap

memigapt


nugap

3.tekil

memigaps

memigapan

megigaps

megigapan

nugaps

1.çoğul


megigapt

mevugapt

2.çoğul

memigapt


nugapt

3.çoğul

memigapan

megigapan

nugapan


Givi ma memimgums-i ? (PZ) Givi bana benziyor mu ?

~ Givi ma memimgvams-i ? (ÇM)

~ Givi ma memingvams-i ? (AŞ)

~ Givi ma memingams-i ? (FN)(AH)

~ Givi ma memingaps-i ? (HP)

~ Givi ma memigaps-i ? (ÇX)

______________________________________________________________________


13.11.4. numgvapams/numgvapinams (PZ) ~ numgvapinay (ÇM) ~ nungvapay (AŞ) ~ nungapams (FN)(AH) ~ nungapaps (HP) ~ nugapaps (ÇX)

benzetiyor” Türkçe bir ifadenin kopyası olduğu düşünülen değerlendirme fiili 


Bu fiil, ettirgen gibi görünse de ettirgen değil, çekicilik fiili de değil. Biçim ve sözdizimi bakımından Lazcada gözlemlenen fiil kategorilerinin hiç birine ait değildir. Önceki bölüme (→ 12.8.4.) bakınız. Türkçe “benzetiyor” ifadesinin kopyası olma ihtimali oldukça yüksektir.


Sıradan datif tümleçlı fiil gibi iki-şahıslı olarak çekilir.


Bu fiilin yeterlik kipi namgvapen ~ nangvapen ~ nangapen ~ nagapen (benzetiyor, ama kendiliğinden yanlış yaptığının farkında olur) hakkında da önceki bölüme bakınız.

(Çekimi, sıradan hareket fiilinin yeterlik kipi ile aynıdır.)

_____________________________________________________________________________


13.11.5. ğirs (PZ);

ğirun (ÇM);

ğins (FN-Ç’anapet, Ç’enneti);

ğirs (FN-Sumla)(AH)(HP)(ÇX)

“değerindedir” AL/A.Dir değerlendirme fiili


Bu fiiller, Ardeşen ve Arhavi’nin geniş alanlarında gözlemlenmemektedir. Kullanım

sahası hakkında detaylı araştırma gerekmektedir.


● Kullanım örneklerinin büyük çoğunluğu 3’ncü şahıs öznelidir. 1’inci ve 2’nci şahıs özneli örnekleri, istisna sayılacak derecede azdır.


Hopa diyalektlerinde /r/ fonemi, konson önünde genelde kaybolur.


emperfektif şimdiki zaman

özne

PZ

ÇM

FN-Ç’anapet, Ç’enneti

FN-Sumla, AH, HP,ÇX

1.tek.

bğir

?

bğin

bğir

2.tek.

ğir


ğin

ğir

3.tek.

ğirs

ğirun

ğins

ğirs

1.çoğ.

bğirt


bğint

bğirt

2.çoğ.

ğirt


ğint

ğirt

3.çoğ.

ğiran


ğinan

ğinan

emperfektif geçmiş zaman

özne

PZ

ÇM

FN-Ç’anapet, Ç’enneti

FN-Sumla ~ ÇX

1.tek.

bğirt’i

?

bğint’i

bğirt’i

2.tek.

ğirt’i


ğint’i

ğirt’i

3.tek.

ğirt’u

ğirurt’u

ğint’u

ğirt’u

1.çoğ.

bğirt’it


bğint’it

bğirt’it

2.çoğ.

ğirt’it


ğint’it

ğirt’it

3.çoğ.

ğirt’es


ğint’ez

ğirt’ez ~ ğirt’es


emperfektif istek kipi

özne

PZ

ÇM

FN-Ç’anapet, Ç’enneti

FN-Sumla ~ ÇX

1.tek.

bğirt’a

?

bğint’a

bğirt’a

2.tek.

ğirt’a


ğint’a

ğirt’a

3.tek.

ğirt’as

ğirurt’ay

ğint’az

ğirt’az ~ ğirt’as

1.çoğ.

bğirt’at


bğint’at

bğirt’at

2.çoğ.

ğirt’at


ğint’at

ğirt’at

3.çoğ.

ğirt’an


ğint’an

ğirt’an

______________________________________________________________________


13.12. Defektif fiil (*)


(*) defektif fiil : mantığa göre bulunabilen tüm biçimleri kıllanılmayan fiil


Defektif fiiller, çekim sistemi ve sözdizimi bakımından bir kategoriyi oluşturmazlar.

______________________________________________________________________


13.12.1. Sırf olumsuz olarak gözlemlenen bazı fiiller

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

13.12.1.1. va(r)-dibağen (PZ)(ÇM)


I. (PZ ~ ÇM) Aø def.hal f. Sinirlerini yatıştıramıyor. Sinirlerini denetleyemiyor. Teselli olmuyor. Hırçınlığı devam ediyor.


Xasanis hik’u hersi mvalu ç’i var-dibağen. (PZ-Cigetore)

Hasan o kadar kızdı ki teselli olmuyor (= ikna olmuyor).”


Ali berepeşa guri komvalu. Ç’umandele-şuk’ule var-dibağen. (ÇM-Ğvant)

Ali çocuklara kızdı. Sabahtan beri sinirlerini denetleyemiyor.”


II. (ÇM) A.Ens def.hal f. Bir hareketle [ens.] yetinemiyor.


Oxorca ozit’ute va-dibağen. (ÇM-Ğvant) “Kadın söylemekle yetinemiyor.”

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------


13.12.1.2. va(r)-dvabağen (PZ ~ ÇM)(AŞ-Ortaalan)


I. (PZ ~ ÇM) DA def.hal f. Biri [dat.] bir şey ile [aps.] yetinemiyor. Birine [dat.] bir şey [aps.] yetmiyor.


Xasanis nak’u-ti-na meçare meçi, var-dvabağen. (PZ-Cigetore)

Hasan’a ne kadar verirsen ver, yetinemiyor.”


Ali na-ayasen lazut’i var-dvabağen. (ÇM-Ğvant)

Ali ürettiği mısırlar ile yetinemiyor (= Ali’ye kendi ürettiği mısır yetmiyor).”


II. (AŞ) D.Abl def.hal f. Biri [dat.] bir şeyden [abl.] vazgeçmiyor.


Oxorca ozit’uşe va-dvabağen. (AŞ-Ortaalan)

Kadın söylemekten vazgeçmiyor.”

______________________________________________________________________


13.12.2. Oroms (Orta) ~ x’orops (Doğu) “seviyor” ED hareket fiili


Bu fiil, ergatif özneli olduğuna göre şüphesiz hareket fiili olmasına rağmen sırf bildirme kipi emperfektif biçimlerine sahiptir.


(oroms fiilinin çekim tablosu → 13.8.1.1.4., 13.8.1.2.2.)

(x’orops fiilinin çekim tablosu → 13.4.2.4.3., 13.8.1.2.2.)

______________________________________________________________________


13.12.3. zopons (HP)(ÇX) “anlatıyor” Eø hareket fiili


Doğu diyalektlerde “anlatıyor” anlamında kullanılan zopons Eø fiilinin sırf bildirme kipi emperfektif biçimleri gözlemlenir.


Bu fiil, biçim bakımından Orta diyalektlerde “söylüyor” anlamında kullanılan zop’ons EA fiiline yakındır. Anlamı da yakın olduğuna göre aynı kökenli olabilirler.

______________________________________________________________________


13.12.4. ovinori/ obinori (Batı) [anlamı belli değil] (*)


Bu fiilin tek bir kullanım örneği mevcuttur : şarkı sözlerinde {o-} baş-ekli bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil olarak kullanılıyor.


oviç’vi do ovinori (PZ)(ÇM)(AŞ batısı) Yandım ve ...?...

~ obiç’vi do obinori (AŞ doğusu)


(*) Bazıları “kül oldum” anlamına geldiğini söylüyorlar. Fakat herkes bu iddiaya katılmıyor.


Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3. şahıs tekil biçimi, *inoren, *inorams vb olabilir, ama hiç gözlemlenmemektedir.

______________________________________________________________________


13.13. Dönüşlü veya edilgenimsi anlamlı fiil


Lazcada diğer dillere çevrildiklerinde “dönüşlü”, “edilgen” vs biçimlerine denk gelen fiil vardır. Bu fiiller, Lazca gramerde biçim ve sözdizimi bakımından özel kategori oluşturmazlar. Sıradan Aø (= apsolütif özneli tümleçsiz) hareket fiilleri ve AD (apsolütif özneli datif tümleçlı tümleçsiz) fiilleridir.


Bunlar Türkçeye çevrildiklerinde bazen edilgen gibi görünseler de edilgen değiller.

______________________________________________________________________


13.13.1. iz*iren ~ iziren “görünüyorum” Aø hareket fiili


(AŞ-Ok’ordule)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

gelecek z. fiil-zarf (*)

temel b.

gelecek z.

1. tekil

bizirer

bizirert’i

bizirert’aşa

biziri

bizirare

2. tekil

izirer

izirert’i

izirert’aşa

iziri

izirare

3. tekil

iziren

izirert’u

izirert’aşa

iziru

izirasen

1. çoğul

bizirertu

bizirert’it

bizirert’atşa

bizirit

biziraten

2. çoğul

izirertu

izirert’it

izirert’atşa

izirit

iziraten

3. çoğul

izirenan

izirert’ey

izirert’anşa

izirey

iziranen


(HP-Makreal)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

gelecek z. fiil-zarf (*)

temel b.

gelecek z.

1. tek.

viz*ire

viz*iret’i

viz*iret’aşi

viz*iri

viz*iraminon

2. tek.

iz*ire

iz*iret’i

iz*iret’aşi

iz*iri

iz*iraginon

3. tek.

iz*iren

iz*iret’u

iz*iret’aşi

iz*iru

iz*irasinon

1. çoğ.

viz*iret

viz*iret’it

viz*iret’atşi

viz*irit

viz*iraminonan

2. çoğ.

iz*iret

iz*iret’it

iz*iret’atşi

iz*irit

iz*iraginonan

3. çoğ.

iz*irenan

iz*iret’ez

iz*iret’anşi

iz*irez

iz*irasinonan


(*) Bu fiil-zarflar “gelecekte görünürken” anlamındalar.

______________________________________________________________________


13.13.2. t’roxun “kırılıyor” Aø hareket fiili


(PZ-BatıOrta)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

gelecek z. fiil-zarf (*)

temel b.

istek kipi

1. tekil






2. tekil






3. tekil

t’roxun

t’roxurt’u

t’roxurt’aşa

t’roxu

t’roxasere

1. çoğul






2. çoğul






3. çoğul

t’roxuran

t’roxurt’es

t’roxurt’anşa

t’roxes

t’roxan


(AH-Merkezi)

özne

emperfektif

perfektif

şimdiki z.

geçmiş z.

gelecek z. fiil-zarf (*)

temel b.

istek kipi

1. tekil






2. tekil






3. tekil

t’roxun

t’roxut’u

t’roxut’aşi

t’roxu

t’roxasen

1. çoğul






2. çoğul






3. çoğul

t’roxunan

t’roxut’ez

t’roxut’anşi

t’roxez

t’roxanoren


(*) Bu fiil-zarflar “gelecekte kırılırken” anlamındalar.

______________________________________________________________________


13.13.3. ut’roxun AD hareket fiili


1. (PZ ~ AH) “(birinin vücudunun bir yeri) zonkluyor”

2. (HP) “(kırgınlık veya üşütme sonucu birinin başı) ağrıyor”


(PZ ~ AH) + (HP)

özne

datif tümleç

1.tekil

1.çoğul

2.tekil

2..oğul

3.tekilçoğul

1.tekil





2.tekil





3.tekil

mit’roxun

mit’roxuran ~ mit’roxunan

git’roxun

git’roxuran ~ git’roxunan

ut’roxun ~ ut’roxunan

1.çoğul




2.çoğul




3.çoğul

mit’roxuran ~ mit’roxunan

git’roxuran ~ git’roxunan

ut’roxuran ~ ut’roxunan


Ti mit’roxun. (PZ ~ AH) Başım zonkluyor.

(HP) Başım ağrıyor.(*)


(*) Hopa’da “Başım zonkluyor” Ti mivalums/ Ti mivalups denir.