13.6. Hareket fiili III Şahıssız kip
Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)
[1] fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)
[2] kökbaşı {i-} (→ 11.6.)
[3] kök (→ 11.1.)
[4] çok-işlevli sonek (*) {-en} (→ 11.3., 11.4.)
(*) Emperfektif aspekt ve şimdiki zaman göstergesi
● Şahıssız kip, genel geçer olarak herhangi birinin bir şey yapabildiğini, yaptığını ve ona özel engel olmadığını ifade eder.
Bu kipte “hareketi yapan kişi” gösterilemez.
Harekete maruz kalan kişi bulunmayabilir.
Harekete maruz kalan kişi varsa zorunlu olarak 3’üncü şahıstır.
Harekete maruz kalan kişinin sayısı gösterilemez.
●●● Bu kip, bazı dillere (örneğin Türkçeye) çevrildiğinde edilgen gibi görünse de edilgen değildir. Edilgen ile şahıssız ifadeler arasında net ayrımı olan dillere (örneğin Fransızcaya) çevrildiğinde ise bu tip yanlış anlaşılma tehlikesi yoktur.
● Şahıssız kipte de geçmiş zaman, perfektif aspekt, istek kipi, gelecek zaman vs vardır. Yapıları, bildirme kipindekiler ile paraleldir. “Duyulmuş geçmiş zaman”, daha-önce-geçmiş zaman, yasak istek kipi, dilek kipi, fiil-zarf ve zarfsal cümlemsinin göstergeleri, bildirme kipindekiler ile aynıdır. “Geçmişteki gelecek zaman”ın yapısı da bildirme kipindeki ile aynıdır. Ayrıca şahıssız kipte emir kipi ve yasak kipi yoktur.
______________________________________________________________________
13.6.1. Çekim örnekleri
Ulun (gidiyor) : Şahıssız kip
“gidilir”, “gidilirdi”, gidilsin” vs
aspekt, kip, zaman |
PZ-batısı |
AŞ-Ok’ordule |
AŞ-Ortaalan |
emperfektif şimdiki zaman |
ilven |
ilen |
ilinen |
emperfektif geçmiş zaman |
ilvert’u |
ilert’u |
ilinert’u |
emperfektif istek kipi |
ilvert’as |
ilert’ay |
ilinert’ay |
emperfektif istek kipi fiil-zarf |
ilvert’aşa |
ilert’aşa |
ilinert’aşa |
perfektif temel biçimi |
il(v)u |
ilu |
[mend]ilinu (*) |
perfektif istek kipi |
ilvas |
ilay |
ilinay |
gelecek zaman |
ilvasere |
ilasen |
ilinasen |
(*) Daima olumluluk başekli olarak söylenir.
aspekt, kip, zaman |
FN-Ç’enneti |
HP- Orta Hopa |
ÇX |
emperfektif şimdiki zaman |
ixtinen |
ilen ~ ilinen |
ilen |
emperfektif geçmiş zaman |
ixtinet’t’u |
iline(r)t’u |
ilet’u |
emperfektif istek kipi |
ixtinet’t’az |
iline(r)t’az |
ilet’as |
emperfektif istek kipi fiil-zarf |
ixtinet’t’aşa |
iline(r)t’aşi |
ilet’aşi |
perf.・temel biçimi |
ixtinu |
ilinu |
ilu |
perfektif istek kipi |
ixtinaz |
ilinaz |
ilas |
gelecek zaman |
ixtinasen |
ilinasinon |
ilasun |
Mulun (geliyor) : Şahıssız kip
“Gelinir”, “gelinirdi” vs
asp., kip, zam. |
PZ-batısı |
AŞ-Ok’ordule |
FN-Ç’enneti |
HP- Orta Hopa |
emp. şimd.z. |
moilven |
moilen |
moixtinen |
moilen ~ moilinen |
emp. geçmiş z. |
moilvert’u |
moilert’u |
moixtinet’t’u |
moiline(r)t’u |
emp. istek kipi |
moilvert’as |
moilert’ay |
moixtinet’t’az |
moiline(r)t’az |
emp.ist.f.-zarf |
moilvert’aşa |
moilert’aşa |
moixtinet’t’aşa |
moiline(r)t’aşi |
perf. temel b. |
moil(v)u |
moilu |
moixtinu |
moilinu |
perf. istek kipi |
moilvas |
moilay |
moixtinaz |
moilinaz |
gelecek zaman |
moilvasere |
moilasen |
moixtinasen |
moilinasinon |
____________________________________________________________________________
13.6.2. Kullanım örneği
k’vatums (kesiyor) : Şahıssız kip ik’vaten ~ ik’vatinen (kesilir)
Limcis bu3xa var-ik’vaten. (PZ) Gece tırnak kesilmez.
Limci bu3xa var-ik’vaten. (ÇM)
Lumci bu3xa var-ik’vaten. (AŞ)
Lumciz bu3xa var-ik’vaten. (Orta・Doğu)
______________________________________________________________________
13.7. Hareket fiili IV Tecrübe kipi
13.7.1. Emperfektif şimdiki zaman
13.7.2. Emperfektif geçmiş zaman
13.7.3. Dilek kipi
Tecrübe kipi, birinin bir hareket hakkında tecrübeli olup olmadığını anlatır. O hareketi ne zaman, nerede, nasıl, kaç kez, kiminle, niçin yaptığı önemli değil. Bu kip, birinin halini anlattığına göre daima emperfektiftir.
● Tecrübe kipindeki fiil, zorunlu olarak datif öznelidir. Datif tümleç kişi gösterilemez. Tek-şahıslı olarak çekilir.
● “Tecrübe-istek kipi” ve “tecrübe kipi gelecek zaman”, kuramsal olarak yapılabilmelerine rağmen doğal konuşmalarda hiç gözlemlenmemektedir.
______________________________________________________________________
13.7.1. Tecrübe kipi : Emperfektif şimdiki zaman
Yapı : (olumluluk başeki veya olumsuzluk göstergesi bulunmadığında)
A. Batı diyalektler (PZ)(ÇM)(AŞ)
[1] Fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)
[2] Şahıs göstergesi II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)
[3] Kökbaşı {i-/u-} (→ 11.6.)
[4] Kök (→ 11.1.)
[5] Kök ilâvesi {-ap}(1), {-am}(2)
[6] Çok-işlevli sonek (*) {-un},{-uran/-unan} (→ 11.3., 11.4.)
(*) Emperfektif aspekt, şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi
(1) {-ap-}, ettirgen göstergelerinin biri ile eşbiçimlidir. (→ 12.5.)
(2) {-am}, ancak bir adet fiilde gözlemlenmektedir. (→ 13.7.1.1.)
B. Orta ve Doğu diyalektler (FN)(1) (AH)(HP)(ÇX)
[1] Fiilbaşı {ø-}{me-}{mo-}{go-} vs (→ 11.7., 19.)
[2] Şahıs göstergesi II {m-}{g-}{ø-} (→ 11.3.1.2.)
[3] Kökbaşı {i-/u-} (→ 11.6.)
[4] Kök (→ 11.1.)
[5] Çok-işlevli sonek (*) {-un},{-unan} (→ 11.3., 11.4.)
(*) Emperfektif aspekt, şahıs, sayı ve şimdiki zaman göstergesi
● (1) Fındıklı diyalektlerinde bazen Batı tipi yapı da gözlemlenir.
● Hal fiillerinin bir kısmının yapısı ve sözdizimi, Orta ve Doğu diyalektlerdeki tecrübe kipininki ile aynıdır.
______________________________________________________________________
13.7.1.1. Emperfektif şimdiki zaman : Çekim örnekleri
Tecrübe kipi şimdiki zaman, “bir hareket hakkında birinin tecrübeli olup olmadığını” ifade eder.
Aşağıdaki 3 adet fiilin tecrübe kipi şimdiki zaman çekimini gösteriyoruz.
t’axums kırıyor
ulun gidiyor
z*irams (PZ) görüyor, buluyor (*)
~ ziray (ÇM)(AŞ)
~ z*i(r)oms (FN)(AH)(HP)
~ z*i(r)ops (HP)(ÇX)(AK)
(*) Bu fiil, bildirme kipinde Çamlıhemşin diyalektlerinde sırf “buluyor” anlamında kullanılır. Tecrübe kipinde ise tüm diyalektlerde “görmüşlüğü var” anlamına gelir.
(PZ) “kırmışlığım var” vs “gitmişliğim var” vs “görmüşlüğüm var” vs
özne |
t’axums |
ulun |
z*irams |
1.tekil |
mit’axapun |
milvapun |
miz*irapun |
2.tekil |
git’axapun |
gilvapun |
giz*irapun |
3.tekil |
ut’axapun |
ulvapun |
uz*irapun |
1.çoğul |
mit’axapuran |
milvapuran |
miz*irapuran |
2.çoğul |
git’axapuran |
gilvapuran |
giz*irapunan |
3.çoğul |
ut’axapuran |
ulvapuran |
uz*irapuran |
(ÇM-Ğvant)
özne |
t’axuy |
ulun |
ziray |
1.tekil |
mit’axapun |
milvapun |
miziramun (***) |
2.tekil |
git’axapun |
gilvapun |
giziramun |
3.tekil |
ut’axapun |
ulvapun |
uziramun |
1.çoğul |
mit’axapuran |
milvapuran |
miziramuran |
2.çoğul |
git’axapuran |
gilvapuran |
giziramuran |
3.çoğul |
ut’axapuran |
ulvapuran |
uziramuran |
(AŞ)
özne |
t’axuy |
ulun |
ziray |
1.tekil |
mit’axapun |
milvapun |
miziramun (***) |
2.tekil |
git’axapun |
gilvapun |
giziramun |
3.tekil |
ut’axapun |
ulvapun |
uziramun |
1.çoğul |
mit’axapunan |
milvapunan |
miziramunan |
2.çoğul |
git’axapunan |
gilvapunan |
giziramunan |
3.çoğul |
ut’axapunan |
ulvapunan |
uziramunan |
●●● (***) Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde tecrübe kipi kök ilâvesi istisnai {-am} biçimindedir.
●●● Ayrıca Pazar ve Çamlıhemşin diyalektlerinde tecrübe kipi kök ilâvesinin istisna olarak {-um} biçiminde olduğu bir adet fiil bulunuyor.
(PZ)(ÇM)
|
Pazar-Cigetore |
Çamlıhemşin-Ğvant |
özne |
digurams |
diguray |
1.tekil |
domigurumun/ demigurumun |
domigurumun |
2.tekil |
dogigurumun/ degigurumun |
dogigurumun |
3.tekil |
dugurumun |
dugurumun |
1.çoğul |
domigurumuran/ demigurumuran |
domigurumuran |
2.çoğul |
dogigurumuran/ degigurumuran |
dogigurumuran |
3.çoğul |
dugurumuran |
dugurumuran |
Eğer tecrübe kipinin {-amun} ya da {-umun} ile bittiği başka fiil(ler) biliyorsanız lütfen bize bir mail gönderiniz. E-posta adresimiz şöyledir. goichi.kojima@free.fr
(Orta・Doğu)
özne |
t’axums ~ t’axups |
ulun |
z*i(r)oms ~ z*i(r)ops |
1.tekil |
mit’axun |
mixtimun |
miz*i(r)un |
2.tekil |
git’axun |
gixtimun |
giz*i(r)un |
3.tekil |
ut’axun |
uxtimun |
uz*i(r)un |
1.çoğul |
mit’axunan |
mixtimunan |
miz*i(r)unan |
2.çoğul |
git’axunan |
gixtimunan |
giz*i(r)unan |
3.çoğul |
ut’axunan |
uxtimunan |
uz*i(r)unan |
(HP-Azlağa)
özne |
t’axums ~ t’axups |
ulun |
ziops (*) |
1.tekil |
mit’axun |
mixtimun |
miziun |
2.tekil |
git’axun |
gixtimun |
giziun |
3.tekil |
ut’axun |
uxtimun |
uziun |
1.çoğul |
mit’axunan |
mixtimunan |
miziunan |
2.çoğul |
git’axunan |
gixtimunan |
giziunan |
3.çoğul |
ut’axunan |
uxtimunan |
uziunan |
(*) HP-Azlağa diyalektlerinde, Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde de olduğu gibi, /z*/ ile /z/ arasında ayrım gözlemlenmemektedir. [z] olarak telaffuz edilen tek bir fonem oluşmuştur.
______________________________________________________________________
13.7.2. Tecrübe kipi : Emperfektif geçmiş zaman
T’axums (kırıyor), ulun (gidiyor)
Tecrübe kipi・geçmiş zaman
(PZ) “kırmışılığım vardı” vs “gitmişliğim vardı” vs
özne |
t’axums |
ulun |
1.tekil |
mit’axapurt’u |
milvapurt’u |
2.tekil |
git’axapurt’u |
gilvapurt’u |
3.tekil |
ut’axapurt’u |
ulvapurt’u |
1.çoğul |
mit’axapurt’es |
milvapurt’es |
2.çoğul |
git’axapurt’es |
gilvapurt’es |
3.çoğul |
ut’axapurt’es |
ulvapurt’es |
(ÇM)(AŞ)
özne |
t’axuy |
ulun |
1.tekil |
mit’axapurt’u |
milvapurt’u |
2.tekil |
git’axapurt’u |
gilvapurt’u |
3.tekil |
ut’axapurt’u |
ulvapurt’u |
1.çoğul |
mit’axapurt’ey |
milvapurt’ey |
2.çoğul |
git’axapurt’ey |
gilvapurt’ey |
3.çoğul |
ut’axapurt’ey |
ulvapurt’ey |
(Orta・Doğu)
özne |
t’axums ~ t’axups |
ulun |
1.tekil |
mit’axut’u |
mixtimut’u |
2.tekil |
git’axut’u |
gixtimut’u |
3.tekil |
ut’axut’u |
uxtimut’u |
1.çoğul |
mit’axut’ez ~ mit’axut’es |
mixtimut’ez ~ mixtimut’es |
2.çoğul |
git’axut’ez ~ git’axutes |
gixtimut’ez ~ gixtimut’es |
3.çoğul |
ut’axut’ez ~ ut’axut’es |
uxtimut’ez ~ uxtimut’es |
______________________________________________________________________
13.7.3. Tecrübe kipi : Dilek kipi
T’axums (kırıyor), ulun (gidiyor)
Tecrübe kipi・dilek kipi
(PZ) “kırmışlığım olsaydı” “gitmişliğim olsaydı”
özne |
t’axums |
ulun |
1.tekil |
mit’axapurt’uk’o |
milvapurt’uk’o |
2.tekil |
git’axapurt’uk’o |
gilvapurt’uk’o |
3.tekil |
ut’axapurt’uk’o |
ulvapurt’uk’o |
1.çoğul |
mit’axapurt’ek’es |
milvapurt’ek’es |
2.çoğul |
git’axapurt’ek’es |
gilvapurt’ek’es |
3.çoğul |
ut’axapurt’ek’es |
ulvapurt’ek’es |
(ÇM)(AŞ)
özne |
t’axuy |
ulun |
1.tekil |
mit’axapurt’uk’o |
milvapurt’uk’o |
2.tekil |
git’axapurt’uk’o |
gilvapurt’uk’o |
3.tekil |
ut’axapurt’uk’o |
ulvapurt’uk’o |
1.çoğul |
mit’axapurt’ek’oy |
milvapurt’ek’oy |
2.çoğul |
git’axapurt’ek’oy |
gilvapurt’ek’oy |
3.çoğul |
ut’axapurt’ek’oy |
ulvapurt’ek’oy |
(Orta・Doğu)
özne |
t’axums ~ t’axups |
ulun |
1.tekil |
mit’axut’uk’o |
mixtimut’uk’o |
2.tekil |
git’axut’uk’o |
gixtimut’uk’o |
3.tekil |
ut’axut’uk’o |
uxtimut’uk’o |
1.çoğul |
mit’axut’esko |
mixtimut’esko |
2.çoğul |
git’axut’esko |
gixtimut’esko |
3.çoğul |
ut’axut’esko |
uxtimut’esko |
______________________________________________________________________
13.8. Hareket fiili V Kural dışı fiiller
13.8.1. Şahıs göstergesinin biçimi kural dışı olan fiiller
13.8.2. Şahıs göstergesinin yeri kural dışı olan fiiller
13.8.3. Tecrübe kipi kök ilâvesinin biçimi kural dışı olan fiil
13.8.4. Tek-kökenli çok-köklü fiiller
13.8.5. Çok-kökenli fiiller
13.8.6. Köksüz biçimi olan fiiller
13.8.7. İki çeşit kök ilâvesi olan fiiller
______________________________________________________________________
13.8.1. Şahıs göstergesinin biçimi kural dışı olan fiiller
______________________________________________________________________
13.8.1.1. Şahıs öneki I
13.8.1.1.1. azums (Batı・Orta)
13.8.1.1.2. ikums ~ ikoms ~ ikips
13.8.1.1.3. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH)
13.8.1.1.4. oroms (Orta)
13.8.1.1.5. urams (Orta)
______________________________________________________________________
13.8.1.1.1. yazums ~ azuy ~ azums (Batı・Orta) “(ağaç) yontuyor ; (ağaç) rendeliyor”
Doğu (Hopa + Çxala) diyalektlerde EA hareket fiili x’azups “(ağaç) yontuyor ; (ağaç) rendeliyor”, kurallıdır.
Batı ve Orta diyalektlerde buna denk gelen fiil, /x’/ fonemi kaybolduğundan dolayı kural dışı olmuştur. Öznesinin 1’inci şahıs olduğunu gösteren önek, vuayel önünde kurala göre {v-/b-} şeklini alması gerekirken normalde fırlatmalı konson önünde meydana gelen {p’-} şeklinde gerçekleşir.
Ayrıca Pazar diyalektlerinde 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimlerinin başında “anlamsız ek-konson” /y/ gözlemlenir.
Bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
PZ |
ÇM, AŞ |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
p’azum |
p’azum |
p’azum |
p’x’azup |
2.tekil |
yazum |
azum |
azum |
x’azup |
3.tekil |
yazums |
azuy |
azums |
x’azups |
1.çoğul |
p’azumt |
p’azumtu ~ p’azumte |
p’azumt |
p’x’azupt |
2.çoğul |
yazumt |
azumtu ~ azumte |
azumt |
x’azupt |
3.çoğul |
yazuman |
azuman |
azuman |
x’azupan |
Bildirme kipi・emperfektif・geçmiş zaman
özne |
PZ |
ÇM, AŞ |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
p’azumt’i |
p’azumt’i |
p’azumt’i |
p’x’azup’t’i |
2.tekil |
yazumt’i |
azumt’i |
azumt’i |
x’azup’t’i |
3.tekil |
yazumt’u |
azumt’u |
azumt’u |
x’azup’t’u |
1.çoğul |
p’azumt’it |
p’azumt’it(u) ~ p’azumt’it(e) |
p’azumt’it |
p’x’azup’t’it |
2.çoğul |
yazumt’it |
azumt’it(u) ~ azumt’it(e) |
azumt’it |
x’azup’t’it |
3.çoğul |
yazumt’es |
azumt’ey |
azumt’ez |
x’azup’t’ez |
Bildirme kipi・perfektif・temel biçimi
özne |
PZ |
ÇM, AŞ |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
p’azi |
p’azi |
p’azi |
p’x’azi |
2.tekil |
yazi |
azi |
azi |
x’azi |
3.tekil |
yazu |
azu |
azu |
x’azu |
1.çoğul |
p’azit |
p’azit(u) ~ p’azit(e) |
p’azit |
p’x’azit |
2.çoğul |
yazit |
azit(u) ~ azit(e) |
azit |
x’azit |
3.çoğul |
yazes |
azey |
azez |
x’azez |
●●● Bu fiilin yeterlik kipi・şimdiki zaman・3’üncü şahıs tekil biçimi, Doğu diyalektlerde kurallı ax’azen şeklini alır.
Batı ve Orta diyalektlerin çoğunda (kaybolan /x’/ foneminin yerine) “anlamsız ek-konson” /y/ iki adet /a/ arasında meydana gelip ayazen biçimini oluşturur.
Ancak Fındıklı ilçesine bağlı Ç’anapet, Ç’ennet vs köylerinde “ek-konsonsuz” aazen biçimi gözlemlenir. Kelime başında iki adet aynı vuayelin art arda gelmesi Lazca fonolojisinde sıkça rastlanmayan bir olaydır.
______________________________________________________________________
13.8.1.1.2. ikums (Batı) ~ ikoms (Orta) ~ ikips (Doğu) “yapıyor”
EA hareket fiili ikums ~ ikoms ~ ikips, çok-köklü bir fiildir. Bildirme kipi perfektif 1’inci şahıs biçimleri tüm diyalektlerde kural dışıdır.
Bildirme kipi perfektif çekimi şöyledir. Temel biçimi, olumlu cümlede genelde olumluluk başekli olup dop’i, do(y)i, do(y)u ... (Batı), dop’i, dovi, dovu .... (Orta) şeklinde söylenir.
(Batı)
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
p’i |
p’a |
p’are ~ p’ar |
2.tekil |
i |
a |
are ~ ar |
3.tekil |
u |
as ~ ay |
asere ~ asen |
1.çoğul |
p’it |
p’at |
p’atere ~ p’aten |
2.çoğul |
it |
at |
atere ~ aten |
3.çoğul |
es ~ ey |
an |
anere ~ anene ~ anen |
●●● Batı diyalektlerde 2’nci ve 3’üncü şahıs biçimleri « köksüz »dür. Lazcada bunun dışında da « kökü kaybolan » fiil biçimleri mevcuttur. (→ 13.8.6. Köksüz biçimi olan fiiller)
(FN)
özne |
perfektif |
||
temel biçimi (*) |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
p’i |
p’a |
p’are |
2.tekil |
i ~ vi |
a ~ va |
are ~ vare |
3.tekil |
u ~ vu |
az ~vaz |
asen ~ vasen |
1.çoğul |
p’it |
p’at |
p’aten |
2.çoğul |
it ~ vit |
at ~ vat |
aten ~ vaten |
3.çoğul |
ez ~ vez |
an ~ van |
anen ~ vanen |
● (*) Fındıklı-Ç’anapet diyalektlerinde /v/ konson olmaksızın p’i, i, u ... biçiminde söylenir. Olumlu cümlede genelde dop’i, do(y)i, do(y)u ... olur.
(AH-Pilarget)
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
p’i |
p’a |
p’ar(e) |
2.tekil |
vi |
va |
var(e) |
3.tekil |
vu |
vas |
vasen |
1.çoğul |
p’it |
p’at |
p’aten |
2.çoğul |
vit |
vat |
vaten |
3.çoğul |
ves |
van |
vanon |
(HP)
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
p’i |
p’a |
p’aminon |
2.tekil |
x’vi |
x’va |
x’vaginon |
3.tekil |
x’u |
x’vaz ~ x’vas |
x’vasinon ~ x’vasunon ~ x’vasiyon |
1.çoğul |
p’it |
p’at |
p’aminonan ~ p’atminonan |
2.çoğul |
x’vit |
x’vat |
x’vaginonan ~ x’vatginonan |
3.çoğul |
x’vez ~ x’ves |
x’van |
x’vasinonan ~ x’vasunonan ~ x’vasiyonan |
(ÇX)
özne |
perfektif |
||
temel biçimi |
istek kipi |
gelecek zaman |
|
1.tekil |
p’i |
p’a |
p’aun |
2.tekil |
x’vi |
x’va |
x’vaun |
3.tekil |
x’u |
x’vas |
x’vasun |
1.çoğul |
p’it |
p’at |
p’atun |
2.çoğul |
x’vit |
x’vat |
x’vatun |
3.çoğul |
x’ves |
x’van |
x’vanun |
Hopa ve Çxala diyalektlerinde “bu fiilin perfektif kökü {-x’v-} olup birinci şahıs biçimlerinin aslı hali *p’x’vi ve *p’x’vit olduğu” görünmektedir.
______________________________________________________________________
13.8.1.1.3. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH) “vuruyor” EA hareket fiili
Doğu diyalektlerde kurallı olan EA hareket fiili x’vilums/x’vilups “vuruyor”, /x’/ fonemi kaybolan Batı ve Orta diyalektlerde kural dışı ilums ~ iloms fiiline denk gelir. Öznenin 1’inci şahıs olduğunu gösteren ek, {v-/b-} değil, {p’-} şeklini alır.
Bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
PZ, FN |
ÇM, AŞ |
AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
p’ilum |
p’ilum |
p’ilom |
p’x’vilup |
2.tekil |
ilum |
ilum |
ilom |
x’vilup |
3.tekil |
ilums |
iluy |
iloms |
x’vilups |
1.çoğul |
p’ilumt |
p’ilumtu ~ p’ilumte |
p’ilomt |
p’x’vilupt |
2.çoğul |
ilumt |
ilumtu ~ ilumte |
ilomt |
x’vilupt |
3.çoğul |
iluman |
iluman |
iloman |
x’vilupan |
______________________________________________________________________
13.8.1.1.4. oroms (Orta) “seviyor” ED hareket fiili
Doğu diyalektlerde kurallı olan ED hareket fiili x’orops “seviyor”, /x’/ fonemi kaybolan Orta diyalektlerde kural dışı oroms fiililne denk gelir.
özne |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
p’orom |
p’x’orop |
2.tekil |
orom |
x’orop |
3.tekil |
oroms |
x’orops |
1.çoğul |
p’oromt |
p’x’oropt |
2.çoğul |
oromt |
x’oropt |
3.çoğul |
oroman |
x’oropan |
● Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde “seviyor” anlamına gelen aynı kökenli fiil aoropen[1] (→ 12.3.6.4.), bir hal fiilidir.
● Fındıklı-Ç’anapet vs köylerinde “aşık olur” anlamında kullanılan aynı kökenli fiil aoropen[2] (→12.4.3.2.), aynen Doğu diyalektlerde aynı anlamı taşıyan ax’oropen fiili gibi, DA evrim fiilidir.
______________________________________________________________________
13.8.1.1.5. urams (Orta) “(kadın) bağırıyor”
Doğu diyalektlerde Eø hareket fiili x’uraps “(erkek veya kadın) bağırıyor” kurallıdır.
Bununla aynı kökenli olduğu düşünülebilen ve Orta diyalektlerde kullanılan Eø hareket fiili urams “(kadın) bağırıyor”, /x’/ fonemi kaybolduğundan dolayı kural dışı olmuştur.
özne |
FN, AH |
HP, ÇX |
1.tekil |
p’uram |
p’x’urap |
2.tekil |
uram |
x’urap |
3.tekil |
urams |
x’uraps |
1.çoğul |
p’uramt |
p’x’urapt |
2.çoğul |
uramt |
x’uramt |
3.çoğul |
uraman |
x’uraman |
Nota : x’uraps (HP)(ÇX) ile urams (FN)(AH) tam eşanlamlı değildir. Fındıklı-Ç’anapetli Musa Karaalioğlu’na göre : « bağırmanın ince seslisi “urams” (daha çok birini kaybedince, yani ölümünde kadınlara özgü bağırma biçimidir), kalın seslisi “mğorams” - erkeğe özgü diyebiliriz. »
______________________________________________________________________
13.8.1.2. Şahıs öneki II
13.8.1.2.1. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH)
13.8.1.2.2. oroms (Orta)
______________________________________________________________________
13.8.1.2.1. ilums (Batı, FN) ~ iloms (AH) “vuruyor” EA hareket fiili
Doğu diyalektlerde kurallı olan EA hareket fiili x’vilums/x’vilups (vuruyor), /x’/ fonemi kaybolan Batı ve Orta diyalektlerde kural dışı ilums ~ iloms fiiline denk gelir. Tümlecin 1’inci şahıs olduğunu gösteren {m-} eki, ilums ~ iloms fiilinde istisna olarak {mp’-} şeklini alır. Kaybolan /x’/ foneminin fırlatmalılığı ile bunun önünde bulunan /m/ foneminin iki-dudaksıllığı, iki-dudaksıl fırlatmalı “anlamsız ek-konson”u oluşturmuştur.
Emperfektif şimdiki zaman iki-şahıslı çekim tablosu :
(AH)
ergatif özne |
apsolütif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
k’ilom |
k’ilomt |
p’ilom |
|
2.tekil |
mp’ilom |
mp’ilomt |
|
ilom |
|
3.tekil |
mp’iloms |
mp’iloman |
k’iloms |
k’iloman |
iloms |
1.çoğul |
|
k’ilomt |
p’ilomt |
||
2.çoğul |
mp’ilomt |
|
ilomt |
||
3.çoğul |
mp’iloman |
k’iloman |
iloman |
(Doğu)
ergatif özne |
apsolütif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
k’x’vilup |
k’x’vilupt |
p’x’vilup |
|
2.tekil |
mx’vilup |
mx’vilupt |
|
x’vilup |
|
3.tekil |
mx’vilups |
mx’vilupan |
k’x’vilups |
k’x’vilupan |
x’vilups |
1.çoğul |
|
k’x’vilupt |
p’x’vilupt |
||
2.çoğul |
mx’vilupt |
|
x’vilupt |
||
3.çoğul |
mx’vilupan |
k’x’vilupan |
x’vilupan |
______________________________________________________________________
13.8.1.2.2. oroms (Orta) “seviyor” ED hareket fiili
Doğu diyalektlerde kurallı olan ED hareket fiili x’orops “seviyor”, /x’/ fonemi kaybolan Orta diyalektlerde kural dışı oroms fiiline denk gelir. Tümlecin 1’inci şahıs olduğunu gösteren {m-} eki, bir önceki maddede anlatılan fiilde olduğu gibi, {mp’-} şeklini alır.
Emperfektif şimdiki zaman iki-şahıslı çekim tablosu :
(Orta)
ergatif özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
k’orom |
k’oromt |
p’orom |
|
2.tekil |
mp’orom |
mp’oromt |
|
orom |
|
3.tekil |
mp’oroms |
mp’oroman |
k’oroms |
k’oroman |
oroms |
1.çoğul |
|
k’oromt |
p’oromt |
||
2.çoğul |
mp’oromt |
|
oromt |
||
3.çoğul |
mp’oroman |
k’oroman |
oroman |
(Doğu)
ergatif özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
k’x’orop |
k’x’oropt |
p’x’orop |
|
2.tekil |
mx’orop |
mx’oropt |
|
x’orop |
|
3.tekil |
mx’orops |
mx’oropan |
k’x’orops |
k’x’oropan |
x’orops |
1.çoğul |
|
k’x’oropt |
p’x’oropt |
||
2.çoğul |
mx’oropt |
|
x’oropt |
||
3.çoğul |
mx’oropan |
k’x’oropan |
x’oropan |
●●● Bu fiil, sırf emperfektif biçimlerine sahiptir. Dolaysiyle dilek kipi, emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer.
Dilek kipi : « seviyor olsaydı » vs
ergatif özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
k’oromt’ik’o |
p’oromt’ik’o |
2.tekil |
mp’oromt’ik’o |
|
oromt’ik’o |
3.tekil |
mp’oromt’uk’o |
k’oromt’uk’o |
oromt’uk’o |
1.çoğul |
|
k’oromt’it’k’o |
poromt’it’k’o |
2.çoğul |
mp’oromt’it’k’o |
|
oromt’it’k’o |
3.çoğul |
mp’oromt’esko |
k’oromt’esko |
oromt’esko |
ergatif özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
k’oromt’it’k’o |
p’oromt’ik’o |
2.tekil |
mp’oromt’it’k’o |
|
oromt’ik’o |
3.tekil |
mp’oromt’esko |
k’oromt’esko |
oromt’uk’o |
1.çoğul |
|
k’oromt’it’k’o |
p’oromt’it’k’o |
2.çoğul |
mp’oromt’it’k’o |
|
oromt’it’k’o |
3.çoğul |
mp’oromt’esko |
k’oromt’esko |
oromt’esko |
● Doğu diyalektlerde kullanılan x’orops fiilinin dilek kipi de emperfektif geçmiş zaman biçiminden türer. (→ 13.4.2.4.3.)。
______________________________________________________________________
13.8.2. Şahıs göstergesinin yeri kural dışı olan fiiller
______________________________________________________________________
13.8.2.1. Şahıs öneki I
______________________________________________________________________
13.8.2.1.1. naxums/naxups “(çamaşır) yıkıyor” EA hareket fiili
Naxums/naxups fiilinin 1’inci şahıs özneli biçimleri, diğer fiiller için geçerli olan kurala göre mantıklı görünen *bnaxum, *bnaxumt, vs değil, tüm diyalektlerde napxum, napxumt, vs şekillerini alır. Lazcada kelime başında /bn/ diye konson grubu bulunamıyor gibidir. Şahıs göstergesi, bu örnekte fiilin kökünün içine girmiş, yani bir ara-ek olmuştur.
(Bu maddede 1’inci şahıs göstergesi olan {-p-} ara-eki, gül renkli harf ile gösterilmiştir.)
özne |
bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman |
bildirme kipi・perfektif temel biçimi |
|
PZ, ÇM, AŞ, FN, AH |
HP, ÇX |
tüm diyalektler |
|
1. tekil |
napxum |
napxup |
napxvi |
2. tekil |
naxum |
naxup |
naxvi |
3. tekil |
naxums ~ naxuy |
naxups |
naxu |
1.çoğul |
napxumt(u) ~ napxumte |
napxupt |
napxvi |
2.çoğul |
naxumt(u) ~ naxumte |
naxupt |
naxvit |
3.çoğul |
naxuman |
naxupan |
naxves ~ naxvey ~ naxvez |
● Bu fiilden türemiş olan fiilbaşlı fiillerde de 1’inci şahıs göstergesinin yeri değişmez : örneğin, ok’onaxums (bir arada yıkıyor) fiilinin bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman・1’inci şahıs tekil özneli biçimi, ok’onapxum ~ ok’onapxup olur (***).
(***) Musa Karaalioğlu tarafından verilen bilgiye göre, Fındıklı Ç’anapet köyünde ok’obnapfxum ~ ok’obnapxum şeklinde söylenir. Fiilbaşı eklendiğinde /b/ fonemi /n/ önünde telaffuz edebilmiş. Bununla birlikte ara-ek {-p-} kaybolmamış. Sonuçta iki adet 1’inci şahıs göstergesi olan ilginç biçim meydana gelmiş. [f] ise [p] ile [x] arasında kayma olarak hafiften telaffuz edilen işlevsiz bir konsondur.
(Birçok yöreden benzer bilgi verilmiştir.)
______________________________________________________________________
13.8.2.1.2. putxun (PZ-Noxlamsu, Apso) “ürküyor”(*) Aø hareket fiili
(*) Eşbiçimli Aø hareket fiili (PZ ile AŞ’in bir kısmı)(Orta)(Doğu): “uçuyor”
Pazar diyalektlerinin bir kısmında “ürküyor” anlamına gelen bu fiilin bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1’inci şahıs tekil özneli biçimi, kurala göre *p- + putxur olması gerekir. Ancak Lazca fonolojisinde kelime başında /pp/ diye konson ikilemesi telaffuz edilemez. Dolayısiyle “ürküyorum” karşılığının *putxur şeklinde gerçekleşmesi beklenir. Halbuki gerçek konuşmada gözlemlenen bu değil, puptxur biçimidir. Şahıs göstergesi bir ara-ek olup kökünün içine girmiştir.
apsolütif özne |
bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman |
|
PZ-Noxlamsu, Apso “ürküyorum” vs |
AŞ’in bir kısmı, FN, AH, HP, ÇX “havaya kalkıyorum, uçuyorum” vs |
|
1. tekil |
puptxur |
(p)putxur |
2. tekil |
putxur |
putxur |
3. tekil |
putxun |
putxun |
1. çoğul |
puptxurt |
(p)putxurtu ~ (p)putxurt |
2. çoğul |
putxurt |
putxurtu ~ putxurt |
3. çoğul |
putxuran |
putxunan |
● Tabloda Pazar diyalektlerinde kullanılan fiilin 1’inci şahıs göstergesi olan {-p-} ara-eki, gül renkli harf ile gösterilmiştir.
Ayrıca Ardeşen ilçesinin bir kısmı ve ondan daha doğuda konuşulan tüm diyalektlerde kullanılan fiilin “kurala göre bulunması gerektiği halde telâffuz edilmeyen 1’inci şahıs göstergesi” kır harf ile parantez içinde gösterilmiştir.
______________________________________________________________________
13.8.2.2. Şahıs öneki II
______________________________________________________________________
13.8.2.2.1. (PZ) gorums “1. arıyor ; 2. (Batı) istiyor” EA hareket fiili
Batı diyalektlerde “istiyor” veya “arıyor”, Orta ve Doğu diyalektlerde ise sırf “arıyor” anlamını taşıyan EA hareket fiili gorums ~ goruy ~ gorups, iki-şahıslı olarak çekilir. Kurala göre, bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 1’inci şahıs özneli 2’nci şahıs tümleçli biçimi *g- + gorum olması gerekir. Fakat Lazca fonolojisinde kelime başında /gg/ şeklinde konson ikilemesi teleffuz edilemez. Dolayısiyle gorum biçimi beklenir. (Pazar ilçesi dışında konuşulan diyalektlerde bu biçim gözlemlenir.)
Halbuki Pazar diyalektlerinde gözlemlenen bu değil, gogrum biçimidir. Tümlecin 2’nci şahıs olduğunu gösteren ek, fiil kökünün ilk vuayelin arkasında yer alıyor. Yani önek değil, bir ara-ek olmuştur.
(PZ)
özne |
apsolütif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gogrum |
gogrumt |
bgorum |
|
2.tekil |
mgorum |
mgorumt |
|
gorum |
|
3.tekil |
mgorums |
mgoruman |
gogrums |
gogruman |
gorums |
1.çoğul |
|
|
bgorumt |
||
2.çoğul |
mgorumt |
gogrumt |
gorumt |
||
3.çoğul |
mgoruman |
gogruman |
goruman |
● Tabloda tümlecin 2’inci şahıs olduğunu gösteren {-p-} ara-eki, gül renkli harf ile gösterilmiştir.
(AH)
özne |
apsolütif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
(g)gorum |
(g)gorumt |
bgorum |
|
2.tekil |
mgorum |
mgorumt |
|
gorum |
|
3.tekil |
mgorums |
mgoruman |
(g)gorums |
(g)goruman |
gorums |
1.çoğul |
|
|
bgorumt |
||
2.çoğul |
mgorumt |
(g)gorumt |
gorumt |
||
3.çoğul |
mgoruman |
(g)goruman |
goruman |
● Tabloda “kurala göre bulunması gerektiği halde telaffuz edilmeyen 2’inci şahıs tümleç göstergesi” kır harf ile parantez içinde gösterilmiştir.
______________________________________________________________________
13.8.3. Tecrübe kipi kök ilâvesinin biçimi kural dışı olan fiil
______________________________________________________________________
13.8.3.1. (ÇM)(AŞ) ziray/ zirams-i ? EA hareket fiili
“görüyor, buluyor”
Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde ziray fiili (*) (soru biçimi : zirams-i), tecrübe kipinde, kurala göre beklenen *uzirapun değil, uziramun biçimini alır. (→ 13.7.1.1.) Miziramun (görmüşlüğüm var), giziramun (görmüşlüğün var) … şeklinde çekilir.
Aynı özelliği taşıyan başka fiil bugüne dek bulamadık.
(*) Z*irams (PZ), z*iroms (FN)(AH), z*i(r)ops (HP)(ÇX) biçimlerinin tecrübe kipindeki çekimi kurallıdır.
______________________________________________________________________
13.8.4. Tek-kökenli çok-köklü fiiller
______________________________________________________________________
13.8.4.1. no3’ers/ no3’en (PZ) ~ no3’en (ÇM)(AŞ) ~ o3’k’en/ o3’k’ers (FN)(AH) (HP) ~ o3’k’en (ÇX)
“bakıyor” ED hareket fiili
“Bakıyor” anlamına gelen ED hareket fiili, tüm diyalektlerde, tek-kökenli çok-köklüdür.
3’üncü şahıs tekil özneli・3’üncü şahıs tümleçli biçimleri tabloda gösteriyoruz.
(Batı diyalektlerde bu fiil, daima fiilbaşlı olarak kullanılır.)
|
PZ-Noxlamsu |
PZ-Apso |
ÇM, AŞ |
FN, AH, HP, ÇX |
[1] |
no3’ers ~ no3’en |
no3’en |
o3’k’en ~ o3’k’ers |
|
[2] |
no3’eru |
no3’edu |
o3’k’edu |
|
[3] |
na3’elimen |
na3’olimen |
na3’omilen |
a3’k’omilen |
[4] |
nu3’elimapun |
nu3’olimapun |
nu3’omilapun |
u3’k’omilun |
[1] bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman
[2] bildirme kipi perfektif temel biçimi
[3] yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman
[4] tecrübe kipi şimdiki zaman
● Pazar diyalektleri iki-köklü iken, diğer diyalektler üç-köklüler.
(PZ-Noxlamsu) {-3’er-}{-3’elim-}
(PZ-Apso) {-3’er-}{-3’olim-}
(ÇM)(AŞ) {-3’er-}{-3’ed-}{-3’omil-}
(FN)(AH)(HP)(ÇX) {-3’k’er-}{-3’k’ed-}{-3’k’omil-}
______________________________________________________________________
13.8.4.2. mo3’ons ~ mo3’ondun (Orta・Doğu)
“(birinin) hoşuna gidiyor” DA evrim fiili
Orta ve Doğu diyalektlerde mo3’ons ~ mo3’ondun DA evrim fiilinin emperfektif kökü, yöreye göre {-3’on-} veya {-3’ond-} biçimini alır. Perfektif kökü ise her yörede {-3’ond-} olur. Yani bu fiil, yöreye göre tek-köklü veya iki-köklüdür.
(Batı diyalektlerde buna denk gelen fiil tek-köklüdür. Temsili biçimi : tüm yörelerde mo3’ondun.)
Çekim tabloları için “Evrim fiili” maddesine bakınız. (→ 13.3.5.6.)
______________________________________________________________________
13.8.4.3. dogutun (Batı) ~ dodgitun (Orta, Doğu) “ayakta duruyor” Aø hareket fiili
Dogutun ~ dodgitun Aø hareket fiilinin yeterlik kipi kökü, √-dgin- dir.
(PZ)(ÇM)(AŞ) dvadginen ayakta durabiliyor
(FN)(AH)(HP) dadginen.
(ÇX) dvadginen.
● “Ayakta durduruyor” anlamına gelen dodginams ~ dodginay ~ dodginaps EA hareket fiili yeterlik kipine sahip değildir. Zoraki onu yapmaya kalkarsak dogutun ~ dodgitun fiilinin yeterlik kipi ile eşbiçimli bir şey meydana gelirdi.
______________________________________________________________________
13.8.4.4. st’un (Batı) ~ stun (Orta, Doğu) “kayıyor” Aø hareket fiili
St’un ~ stun Aø hareket fiilinin yeterlik kipi ve fiil-isim biçimnin ortak kökü, yöreye göre √-st’ulin- ~ √-st’vin- ~ √-stvin- dir.
Fiilbaşlı cest’un ~ gestun, celast’un ~ gelastun, nust’un ~ nustun fiillerinin kökleri de aynıdır.
(PZ)(ÇM) fiil-isim : ost’ulinu
yeterlik kipi temel biçimi : ast’ulinen
(AŞ) fiil-isim : ost’vinu
yeterlik kipi temel biçimi : ast’vinen
(FN)(AH) fiil-isim : ostvinu
yeterlik kipi temel biçimi : astvinen.
(HP)(ÇX) Doğu diyalektlerde ise “ıslık çalıyor” anlamına gelen stvinoms/ stvinops (*)
fiilinin yeterlik kipi ile eşbiçimli olacak olduğundan dolayı *astvinen biçimi
gözlemlenmemektedir.
(*) bkz. sp’inums (PZ), sp’inuy (ÇM)(AŞ), stvinums (FN), ustvins ~ ustvinams (AH)
______________________________________________________________________
13.8.5. Çok-kökenli fiiller
13.8.5.1. ikums ~ ikoms ~ ikips
13.8.5.2. imers (AH)(HP) ~ imars (ÇX)
13.8.5.3. umers (AH)(HP) ~ umars (ÇX)
13.8.5.4. imxors ~ impxors ~ ipxors
13.8.5.5. it’urs ~ zop’ons ~ tkumers ~ tkumars
13.8.5.6. ulun
13.8.5.7. eşk’ulun ~ eşulun
______________________________________________________________________
13.8.5.1. ikums (Batı) ~ ikoms (Orta) ~ ikips (Doğu) “yapıyor” EA hareket fiili
“Yapıyor” anlamına gelen EA hareket fiili, tüm diyalektlerde çok-kökenlidir.
(PZ)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek k. |
şimdiki z. |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
vikum |
p’i |
p’a |
maxenen |
mixinapun ~ mixenapun |
2.tekil |
ikum |
i |
a |
gaxenen |
gixinapun ~ gixenapun |
3.tekil |
ikums |
u |
as |
axenen |
uxinapun ~ uxenapun |
1.çoğul |
vikumt |
p’it |
p’at |
maxeneran |
mixinapuran ~ mixenapuran |
2.çoğul |
ikumt |
it |
at |
gaxeneran |
gixinapuran ~ gixenapuran |
3.çoğul |
ikuman |
es |
an |
axeneran |
uxinapuran ~ uxenapuran |
(AŞ-doğusu)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
bikum |
p’i |
p’a |
maxenen |
mixenapun |
2.tekil |
ikum |
i |
a |
gaxenen |
gixenapun |
3.tekil |
ikuy |
u |
ay |
axenen |
uxenapun |
1.çoğul |
bikumtu |
p’it |
p’at |
maxenenan |
mixenapunan |
2.çoğul |
ikumtu |
it |
at |
gaxenenan |
gixenapunan |
3.çoğul |
ikuman |
ey |
an |
axenenan |
uxenapunan |
(FN)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
bikom |
p’i |
p’a |
maxenen |
mixenun |
2.tekil |
ikom |
i ~ vi |
a ~ va |
gaxenen |
gixenun |
3.tekil |
ikoms |
u ~ vu |
az ~ vaz |
axenen |
uxenun |
1.çoğul |
bikomt |
p’it |
p’at |
maxenenan |
mixenunan |
2.çoğul |
ikomt |
it ~ vit |
at ~ vat |
gaxenenan |
gixenunan |
3.çoğul |
ikoman |
ez ~ vez |
an ~ van |
axenenan |
uxenunan |
(AH-Pilarget)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
bikom |
p’i |
p’a |
maxenen |
mixenun |
2.tekil |
ikom |
vi |
va |
gaxenen |
gixenun |
3.tekil |
ikoms |
vu |
vas |
axenen |
uxenun |
1.çoğul |
bikomt |
p’it |
p’at |
maxenenan |
mixenunan |
2.çoğul |
ikomt |
vit |
vat |
gaxenenan |
gixenunan |
3.çoğul |
ikoman |
ves |
van |
axenenan |
uxenunan |
(HP)(ÇX)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi (***) |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek k. |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
vikip |
p’i |
p’a |
maxvenen |
mixvenun |
2.tekil |
ikip |
x’vi |
x’va |
gaxvenen |
gixvenun |
3.tekil |
ikips |
x’u |
x’vaz |
axvenen |
uxvenun |
1.çoğul |
vikipt |
p’it |
p’at |
maxvenenan |
mixvenunan |
2.çoğul |
ikipt |
x’vit |
x’vat |
gaxvenenan |
gixvenunan |
3.çoğul |
ikipan |
x’vez |
x’van |
axvenenan |
uxvenunan |
● Kelime sonunda /-z/, yöreye göre /-s/ olarak telaffuz edilir.
●●● (***) (ÇX) Çxala diyalektlerinde sıkça kullanılan xveneri miğun, xveneri giğun, xveneri uğun gibi ifadeler, tecrübe kipi ile aynı anlamında değildir. “Partisip” bölümüne bakınız (→ 14.).
______________________________________________________________________
13.8.5.2. imers (AH)(HP) ~ imars (ÇX) (perfektif biçimi : iğu)
“(biri cansız nesne) götürüyor” EA hareket fiili
“(Cansız nesne) götürüyor” anlamına gelen EA hareket fiili, Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde çok-kökenlidir : bildirme kipinde emperfektif kökü ile perfektif kökü, apayrı biçimlidir.
● (Batı)(FN) Pazar-Çamlıhemşi-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde ise emperfektif kökü ile perfektif kökü aynı olup temsili biçimi (bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman・3’üncü şahıs tekil özneli biçim), iğams şeklindedir. (*)
(*)Pazar diyalektlerinde iğams, çok-köklüdür : tecrübe kipi temel biçimi uğmalapun,
partisip ğmaleri, fiil-isim oğmalu, fiil-sıfat oğmaloni. Partisip için bir sonraki
bölümüne (14.), fiil-isim ve fiil-sıfat için daha sonraki bölümüne (15.) bakınız. Ancak
{-ğ-} kökü ile {-ğmal-} kökünün aynı kökenli olup olmadığı bilinememektedir.
Fındıklı diyalektlerinde iğams, tek-kökenlidir: tecrübe kipi uğun/uğapun, partisip
ğeri/ğaperi, fiil-isim oğapu, fiil-sıfat oğoni/oğaponi.
● Bu fiilin yeterlik kipi emperfektif şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil özneli biçimi şöyledir : (tüm diyalektlerde) ağen.
● Tecrübe kipi şimdiki zaman 3’üncü şahıs tekil özneli biçimi : uğmalapun (PZ) ~ uğapun (AŞ) ~ uğun/uğapun (FN) ~ uğinun (AH-merkezi) ~ uğapun (HP). Olumluluk başekli menduğun ~ menduğapun biçimleri de sıkça gözlemlenir. Fındıklı diyalektlerinde gözlemlenen biçimlerinden kısa olanı, olumluluk başeksiz ise “(cansız nesneye) sahiptir” anlamına gelen hal fiili ile eşbiçimlidir.
● Eşanlamlı fiilbaşlı fiili [mebimer, nimer, nimers ... (AH) / mevimer, nimer, nimers ... (HP) / mevimar, nimar, nimars (ÇX)], fiilbaşsız olanından daha yaygın kullanılır.
Bu fiil, cansız tümleci daima 3’üncü şahıs olduğundan dolayı, sırf öznesinin şahsı ve sayısına göre çekilir.
(AH)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş zaman |
istek k. fiil-zarf |
temel b. |
istek kipi |
|
1.tekil |
bime(r) |
bime(r)t’i |
bime(r)t’aşa |
biği |
biğa |
2.tekil |
ime(r) |
ime(r)t’i |
ime(r)t’aşa |
iği |
iğa |
3.tekil |
ime(r)s |
ime(r)t’u |
ime(r)t’aşa |
iğu |
iğaz |
1.çoğul |
bime(r)t |
bime(r)t’it |
bime(r)t’atşa |
biğit |
biğat |
2.çoğul |
ime(r)t |
ime(r)t’it |
ime(r)t’atşa |
iğit |
iğat |
3.çoğul |
ime(r)nan |
ime(r)t’ez |
ime(r)t’anşa |
iğez |
iğan |
(ÇX)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş zaman |
istek k. fiil-zarf |
temel b. |
istek kipi |
|
1.tekil |
vimar |
vimart’i |
vimart’aşa |
viği |
viğa |
2.tekil |
imar |
imart’i |
imart’aşa |
iği |
iğa |
3.tekil |
imars |
imart’u |
imart’aşa |
iğu |
iğas |
1.çoğul |
vimart |
vimart’it |
vimart’atşa |
viğit |
viğat |
2.çoğul |
imart |
imart’it |
imart’atşa |
iğit |
iğat |
3.çoğul |
imalan |
imart’es |
imart’anşa |
iğes |
iğan |
______________________________________________________________________
13.8.5.3. umers (AH)(HP) ~ umars (ÇX) (perfektif : uğu)
“birine veya birinin yerine (cansız nesne) götürüyor” EDA hareket fiili
“Birine veya birinin yerine (cansız nesne) götürüyor” anlamına gelen EDA hareket fiili, bir önceki maddede anlatılan fiil gibi, Arhavi-Hopa-Çxala diyalektlerinde emperfektif kökü ile perfektif kökü apayrı biçimlidir. (Datif tümleci gösteren fiil olduğundan dolayı bildirme kipinden başka kip yoktur.) (1)(2)
(1) Pazar-Çamlıhemşin-Ardeşen-Fındıklı diyalektlerinde emperfektif kökü ile
perfektif kökü aynıdır. Temsili biçimi (bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman・
3’üncü şahıs tekil özneli・3’üncü şahıs datif tümleçlı biçimi) : uğams.
(2) Eşanlamlı olan fiilbaşlı numers fiili (mebumer, numer, numers ...) de yaygın
kullanılır.
İki-şahıslı çekim tablosu aşağıda gösterilmiştir.
(HP) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
gimer |
gimert |
vumer |
|
2.tekil |
mimer |
mimert |
|
umer |
|
3.tekil |
mimers |
mime(r)nan |
gimers |
gime(r)nan |
umers |
1.çoğul |
|
gimert |
vumert |
||
2.çoğul |
mimert |
|
umert |
||
3.çoğul |
mime(r)nan |
gime(r)nan |
ume(r)nan |
(HP) bildirme kipi・perfektif・temel biçimi
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
giği |
giğit |
vuği |
|
2.tekil |
miği |
miğit |
|
uği |
|
3.tekil |
miğu |
miğez |
giğu |
giğez |
uğu |
1.çoğul |
|
|
vuğit |
||
2.çoğul |
miğit |
giğit |
uğit |
||
3.çoğul |
miğez |
giğez |
uğez |
______________________________________________________________________
13.8.5.4. imxors (Batı)(FN) ~ impxors (FN) ~ ipxors (AH) ~ imxors (HP)
“yiyor” EA hareket fiili
● Bu fiile eklenen olumluluk başeki, {o-}’dur.
● Çxala diyalektlerinde buna denk gelen fiil tek-köklüdür. Temsili biçimi : ç’k’omups.
(PZ)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel biçimi |
istek kipi |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
vimxor |
pşk’omi |
pşk’oma |
maşk’omen |
mişk’omapun |
2.tekil |
imxor |
şk’omi |
şk’oma |
gaşk’omen |
gişk’omapun |
3.tekil |
imxors |
şk’omu |
şk’omas |
aşk’omen |
uşk’omapun |
1.çoğul |
vimxort |
pşk’omit |
pşk’omat |
maşk’omeran |
mişk’omapuran |
2.çoğul |
imxort |
şk’omit |
şk’omat |
gaşk’omeran |
gişk’omapuran |
3.çoğul |
imxoran |
şk’omes |
şk’oman |
aşk’omeran |
uşk’omapuran |
(AH)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
bipxor |
p’ç’k’omi |
p’ç’k’oma |
maç’k’omen |
miç’k’omun |
2.tekil |
ipxor |
ç’k’omi |
ç’k’oma |
gaç’k’omen |
giç’k’omun |
3.tekil |
ipxors |
ç’k’omu |
ç’k’omaz |
aç’k’omen |
uç’k’omun |
1.çoğul |
bipxort |
p’ç’k’omit |
p’ç’k’omat |
maç’k’omenan |
miç’k’omunan |
2.çoğul |
ipxort |
ç’k’omit |
ç’k’omat |
gaç’k’omenan |
giç’k’omunan |
3.çoğul |
ipxo(r)nan |
ç’k’omez |
ç’k’oman |
aç’k’omenan |
uç’k’omunan |
(HP)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki zaman |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
vimxor |
p’ç’k’omi |
p’ç’k’oma |
maç’k’omen |
miç’k’omun |
2.tekil |
imxor |
ç’k’omi |
ç’k’oma |
gaç’k’omen |
giç’k’omun |
3.tekil |
imxors |
ç’k’omu |
ç’k’omaz |
aç’k’omen |
uç’k’omun |
1.çoğul |
vimxort |
p’ç’k’omit |
p’ç’k’omat |
maç’k’omenan |
miç’k’omunan |
2.çoğul |
imxort |
ç’k’omit |
ç’k’omat |
gaç’k’omenan |
giç’k’omunan |
3.çoğul |
imxo(r)nan |
ç’k’omez |
ç’k’oman |
aç’k’omenan |
uç’k’omunan |
_______________________________ _______________________________________
13.8.5.5. it’urs (Batı) ~ zop’ons (Orta) ~ tkumers (HP) ~ tkumars (ÇX)
“(belirli kişiyi hedef almayıp bir şey) söylüyor” EA hareket fiili
“Söylüyor” anlamına gelen fiilin bildirme kipi emperfektif kökü, yöreye göre {-t’ur-} {-zop’on-} veya {-tkv-} şeklindedir.
Bildirme kipi perfektif kökü ise yöreye göre {-t’k’v-} veya {-tkv-} olur.
(Bu fiil, sırf Batı ve Orta diyalektlerde çok-köklüdür.)
● “(belirli kişiye bir şey) sölüyor” anlamına gelen datif tümleçlı fiil, bununla ayrı kökenlidir : yöreye göre u3’omers (Batı) ~ u3’umers (Orta)(HP) ~ u3’umars (ÇX).
(PZ)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tekil |
vit’ur |
p’t’k’vi |
p’t’k’va |
mazit’en |
mizit’apun |
2.tekil |
it’ur |
t’k’vi |
t’k’va |
gazit’en |
gazit’apun |
3.tekil |
it’urs |
t’k’u |
t’k’vas |
azit’en |
uzit’apun |
1.çoğul |
vit’urt |
p’t’k’vit |
p’t’k’vat |
mazit’eran |
mizit’apuran |
2.çoğul |
it’urt |
t’k’vit |
t’k’vat |
gazit’eran |
gizit’apuran |
3.çoğul |
it’uran |
t’k’ves |
t’k’van |
azit’eran |
uzit’apuran |
(AŞ-doğusu)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tekil |
bit’ur |
p’t’k’vi |
p’t’k’va |
mazit’en |
mizit’apun |
2.tekil |
it’ur |
t’k’vi |
t’k’va |
gazit’en |
gizit’apun |
3.tekil |
it’uy |
t’k’u |
t’k’vay |
azit’en |
uzit’apun |
1.çoğul |
bit’urtu |
p’t’k’vit |
p’t’k’vat |
mazit’enan |
mizit’apunan |
2.çoğul |
it’urtu |
t’k’vit |
t’k’vat |
gazit’enan |
gizit’apunan |
3.çoğul |
it’urtey |
t’k’vey |
t’k’van |
azit’enan |
uzit’apunan |
(FN)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek k. |
şimdiki z. |
şimdiki zaman |
|
1.tek. |
bzop’on |
ptkvi |
ptkva |
matkven |
mitkun ~ mitkvinun |
2.tek. |
zop’on |
tkvi |
tkva |
gatkven |
gitkun ~ gitkvinun |
3.tek. |
zop’ons |
tku |
tkvaz |
atkven |
utkun ~ utkvinun |
1.çoğ. |
bzop’ont |
ptkvit |
ptkvat |
matkvenan |
mitkunan ~ mitkvinunan |
2.çoğ. |
zop’ont |
tkvit |
tkvat |
gatkvenan |
gitkunan ~ gitkvinunan |
3.çoğ. |
zop’onan |
tkvez |
tkvan |
atkvenan |
utkunan ~ utkvinunan |
(AH-Pilarget)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tekil |
bzop’on |
p’t’k’vi |
p’t’k’va |
mat’k’ven |
mit’k’vinun |
2.tekil |
zop’on |
t’k’vi |
t’k’va |
gat’k’ven |
git’k’vinun |
3.tekil |
zop’ons |
t’k’u |
t’k’vas |
at’k’ven |
ut’k’vinun |
1.çoğul |
bzop’ont |
p’t’k’vit |
p’t’k’vat |
mat’k’venan |
mit’k’vinunan |
2.çoğul |
zop’ont |
t’k’vit |
t’k’vat |
gat’k’venan |
git’k’vinunan |
3.çoğul |
zop’onan |
t’k’ves |
t’k’van |
at’k’venan |
ut’k’vinunan |
(HP)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tekil |
ptkumer |
ptkvi |
ptkva |
matkven |
mitkvinun |
2.tekil |
tkumer |
tkvi |
tkva |
gatkven |
gitkvinun |
3.tekil |
tkumers |
tku |
tkvaz |
atkven |
utkvinun |
1.çoğul |
ptkumert |
ptkvit |
ptkvat |
matkvenan |
mitkvinunan |
2.çoğul |
tkumert |
tkvit |
tkvat |
gatkvenan |
gitkvinunan |
3.çoğul |
tkume(r)nan |
tkvez |
tkvan |
atkvenan |
utkvinunan |
(ÇX)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
tecrübe kipi (*) |
|
şimdiki z. |
temel b. |
istek kipi |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tekil |
ptkumar |
ptkvi |
ptkva |
matkven |
mitkvinun |
2.tekil |
tkumar |
tkvi |
tkva |
gatkven |
gitkvinun |
3.tekil |
tkumars |
tku |
tkvas |
atkven |
utkvinun |
1.çoğul |
ptkumat |
ptkvit |
ptkvat |
matkvenan |
mitkvinunan |
2.çoğul |
tkumart |
tkvit |
tkvat |
gatkvenan |
gitkvinunan |
3.çoğul |
tkumalan |
tkves |
tkves |
atkvenan |
utkvinunan |
(*) Çxala’lı Taner Merttürk tarafından verilen bilgiye göre tablodaki biçimlerin yanı sıra mitkumalun, gitkumalun ... biçimleri de kullanılır.
● Doğu (= Hopa + Çxala) diyalektlerde kullanılan zopons fiili, “anlatıyor” anlamına gelen Eø hareket fiilidir (→ 13.12.2.). Orta (= Fındıklı + Arhavi) diyalektlerde gözlemlenen zop’ons ile karıştırmayınız.
______________________________________________________________________
13.8.5.6. ulun “gidiyor” Aø hareket fiili
“Gidiyor” anlamına gelen Aø hareket fiili ulun, tüm diyalektlerde çok kökenlidir. Ayrıca bu fiilin “bildirme kipi・emperfektif・geçmiş zaman”da iki çeşit biçimleri vardır.
Aşağıda tablolarda gösterilen emperfektif geçmiş zaman I’inci biçimleri, “planlı olarak bir yere gidiyordu”, II’nci biçimleri ise “plandışı hareket olarak kısa mesafede bulunan bir yere gidiyordu” diye nüans taşıyor.
●●● Değişik fiilbaşı eklenerek yalın fiilden türemiş olan fiiller, genelde yalın fiil ile paralel biçimliler. Bu kuralın istisnası vardır : ulun fiilinden türemiş fiilbaşlı fiillerin bildirme kipi・perfektif kökü ile ulun fiilininki, aynı değildir. Bir sonraki maddeye bakınız.
(PZ)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız k. |
tecrübe kipi |
şimdiki z. |
temel biçimi |
şimdiki zaman |
şimdiki z. |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
vulur |
vidi |
malen |
ilven |
milvapun |
2.tekil |
ulur |
idi |
galen |
gilvapun |
|
3.tekil |
ulun |
idu |
alen |
ulvapun |
|
1.çoğul |
vulurt |
vidit |
maleran |
milvapuran |
|
2.çoğul |
ulurt |
idit |
galeran |
gilvapuran |
|
3.çoğul |
uluran |
ides |
aleran |
ulvapuran |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
|
geçmiş zaman I |
geçmiş zaman II |
|
1.tekil |
vulurt’i |
vit’i |
2.tekil |
ulurt’i |
it’i |
3.tekil |
ulurt’u |
it’u |
1.çoğul |
vulurt’it |
vit’it |
2.çoğul |
ulurt’it |
it’it |
3.çoğul |
ulurt’es |
it’es |
(AŞ-doğusu)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız k. |
tecrübe kipi |
şimdiki z. |
temel biçimi |
şimdiki zaman |
şimdiki z. |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
bulur |
bidi |
malen |
ilen ~ ilinen |
milvapun |
2.tekil |
ulur |
idi |
galen |
gilvapun |
|
3.tekil |
ulun |
idu |
alen |
ulvapun |
|
1.çoğul |
bulurtu |
bidit |
malenan |
milvapunan |
|
2.çoğul |
ulurtu |
idit |
galenan |
gilvapunan |
|
3.çoğul |
ulunan |
idey |
alenan |
ulvapunan |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
|
geçmiş zaman I |
geçmiş zaman II |
|
1.tekil |
bulurt’i |
bit’t’i |
2.tekil |
ulurt’i |
it’t’i |
3.tekil |
ulurt’u |
it’t’u |
1.çoğul |
bulurt’it |
bit’t’it |
2.çoğul |
ulurt’it |
it’t’it |
3.çoğul |
ulurt’ey |
it’t’ey |
(FN)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız k. |
tecrübe kipi |
şimdiki z. |
temel b. |
şimdiki zaman |
şimdiki z. |
şimdiki zaman |
|
1.tekil |
bulur |
bidi |
maxtinen ~ malen |
ixtinen ~ ilen ~ ilinen |
mixtimun |
2.tekil |
ulur |
idi |
gaxtinen ~ galen |
gixtimun |
|
3.tekil |
ulun |
idu |
axtinen ~ alen |
uxtimun |
|
1.çoğul |
bulurt |
bidit |
maxtinenan ~ malenan |
mixtimunan |
|
2.çoğul |
ulurt |
idit |
gaxtinenan ~ galenan |
gixtimunan |
|
3.çoğul |
ulunan |
idez |
axtinenan ~ alenan |
uxtimunan |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
|
geçmiş zaman I |
geçmiş zaman II |
|
1.tekil |
bulu(r)t’i ~ bulut’t’i |
bit’i |
2.tekil |
ulu(r)t’i ~ ulut’t’i |
it’i |
3.tekil |
ulu(r)t’u ~ ulut’t’u |
it’u |
1.çoğul |
bulu(r)t’it ~ bulut’t’it |
bit’it |
2.çoğul |
ulu(r)t’it ~ ulut’t’it |
it’it |
3.çoğul |
ulu(r)t’ez ~ ulut’t’ez |
it’ez |
(HP)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız k. |
tecrübe k. |
şimdiki z. |
temel b. |
şimdiki zaman |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tekil |
vulur |
vidi |
malen |
ilinen |
mixtimun |
2.tekil |
ulur |
idi |
galen |
gixtimun |
|
3.tekil |
ulun |
idu |
alen |
uxtimun |
|
1.çoğul |
vulurt |
vidit |
malenan |
mixtimunan |
|
2.çoğul |
ulurt |
idit |
galenan |
gixtimunan |
|
3.çoğul |
ulu(r)nan |
idez |
alenan |
uxtimunan |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
|
geçmiş zaman I |
geçmiş zaman II |
|
1.tekil |
vulurt’i |
vit’i |
2.tekil |
ulurt’i |
it’i |
3.tekil |
ulurt’u |
it’u |
1.çoğul |
vulurt’it |
vit’it |
2.çoğul |
ulurt’it |
it’it |
3.çoğul |
ulurt’ez |
it’ez |
● (HP) Hopa-Azlağa diyalektinde bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman・3’üncü şahıs çoğul özneli biçimi, ulvan şeklinde söylenir. Geçmişte meydana gelen fonetik evrimi sonucu *uluran > *uluan > ulvan şeklinde bugünkü hali oluşmuş diye tahmin edilir. Ulvan biçimi, Çamlıhemşin-Ardeşen diyalektlerinde de, uluran ve ulunan biçimleri ile birlikte, gözlemlenmektedir.
● (ÇX) Çxala diyalektlerinde bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman・3’üncü şahıs çoğul özneli biçimi, ulan olur. Azlağa diyalektindeki biçimden daha da kısa olmuş.
_____________________________________________________________________________
13.8.5.7. eşk’ulun ~ eşulun “yokuş yukarıya bir nefeste çıkıyor” Aø hareket fiili
{fiilbaşı + ulun} şeklinde oluşan fiiller, iki adet önemli nokta haricinde ulun fiili ile paralel olarak çekilir. Farklı noktaları şöyledir.
1. Perfektif kökü {-xt’-/-xt-} olur.
2. Bildirme kipi perfektif ile istek kipi gelecek zamanda ikişer çekimi var. (*)
(*) İkinci çekimi “kısa sürede, çabucak” yapılan hareketi anlatır. Önemli olan “çabucak
yer değiştirme” olup “en son varılacak yer” değildir.
(ÇM-M3’anu)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız k. |
tecrübe kipi |
şimdiki z. |
temel b. I |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tek. |
eşk’evulur |
eşk’aft’i |
eşk’emalen |
eşk’ilen |
eşk’emilvapun |
2.tek. |
eşk’ulur |
eşk’axt’i |
eşk’egalen |
eşk’egilvapun |
|
3.tek. |
eşk’ulun |
eşk’axt’u |
eşk’valen |
eşk’ulvapun |
|
1.çoğ |
eşk’evulurte |
eşk’aft’ite |
eşk’emaleran |
eşk’emilvapuran |
|
2.çoğ |
eşk’ulurte |
eşk’axt’ite |
eşk’egaleran |
eşk’egilvapuran |
|
3.çoğ |
eşk’uluran |
eşk’axt’ey |
eşk’valeran |
eşk’ulvapuran |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
perfektif |
gelecek zaman |
||
geçmiş zaman I |
geçmiş zaman II |
temel b. II |
I |
II |
|
1.tek. |
eşk’evulurt’i |
eşk’evit’t’i |
eşk’evili |
eşk’aft’are |
eşk’evilare |
2.tek. |
eşk’ulurt’i |
eşk’it’t’i |
eşk’ili |
eşk’axt’are |
eşk’ilare |
3.tek. |
eşk’ulurt’u |
eşk’it’t’u |
eşk’ilu |
eşk’axt’asen |
eşk’ilasen |
1.çoğ. |
eşk’evulurt’ite |
eşk’evit’t’ite |
eşk’evilite |
eşk’aft’aten |
eşk’evilaten |
2.çoğ. |
eşk’ulurt’ite |
eşk’it’t’ite |
eşk’ilite |
eşk’axt’aten |
eşk’ilaten |
3.çoğ. |
eşk’ulurt’ey |
eşk’it’t’ey |
eşk’iley |
eşk’axt’anen |
eşk’ilanen |
(FN-Ç’anapet)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız kip |
tecrübe kipi |
şimdiki z. |
temel b. I |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tek. |
eşebulur |
eşafti |
eşemalen |
eşixtinen |
eşemixtimun |
2.tek. |
eşulur |
eşaxti |
eşegalen |
eşegixtimun |
|
3.tek. |
eşulun |
eşaxtu |
eşalen |
eşuxtimun |
|
1.çoğ. |
eşebulurt |
eşaftit |
eşemalenan |
eşemixtimunan |
|
2.çoğ. |
eşulurt |
eşaxtit |
eşegalenan |
eşegixtimunan |
|
3.çoğ. |
eşulunan |
eşaxtez |
eşalenan |
eşuxtimunan |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
perfektif |
gelecek z. |
||
geçmiş z. I |
geçmiş z. II |
t. b. II |
I |
II |
|
1.tek. |
eşebulurt’i ~ eşebulut’t’i |
eşebit’i |
eşebili |
eşaftare |
eşebilare |
2.tek. |
eşulurt’i ~ eşulut’t’i |
eşit’i |
eşili |
eşaxtare |
eşilare |
3.tek. |
eşulurt’u ~ eşulut’t’u |
eşit’u |
eşilu |
eşaxtasen |
eşilasen |
1.çoğ |
eşebulurt’it ~ eşebulut’t’it |
eşebit’it |
eşebilit |
eşaftaten |
eşebilaten |
2.çoğ |
eşulurt’it ~ eşulut’t’it |
eşit’it |
eşilit |
eşaxtaten |
eşilaten |
3.çoğ |
eşulurt’ez ~ eşulut’t’ez |
eşit’ez |
eşilez |
eşaxtanen |
eşilanen |
(AH-merkezi)
özne |
emperfektif |
perfektif |
yeterlik kipi |
şahıssız kip |
tecrübe kipi |
şimdiki z. |
temel b. I |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
şimdiki z. |
|
1.tek. |
eşebulur |
eşapti |
eşemalen |
eşilinen |
eşemixtimun |
2.tek. |
eşulur |
eşaxti |
eşegalen |
eşegixtimun |
|
3.tek. |
eşulun |
eşaxtu |
eşalen |
eşuxtimun |
|
1.çoğ. |
eşebulurt |
eşaptit |
eşemalenan |
eşemixtimunan |
|
2.çoğ. |
eşulurt |
eşaxtit |
eşegalenan |
eşegixtimunan |
|
3.çoğ. |
eşulunan |
eşaxtez |
eşalenan |
eşuxtimunan |
özne |
bildirme kipi emperfektif |
perfektif |
gelecek zaman |
||
geçmiş z. I |
geçmiş z. II |
temel b. II |
I |
II |
|
1.tek. |
eşebulurt’i |
eşebit’i |
eşebili |
eşaptare |
eşebilare |
2.tek. |
eşulurt’i |
eşit’i |
eşili |
eşaxtare |
eşilare |
3.tek. |
eşulurt’u |
eşit’u |
eşilu |
eşaxtasen |
eşilasen |
1.çoğ. |
eşebulurt’it |
eşebit’it |
eşebilit |
eşaptaten |
eşebilaten |
2.çoğ. |
eşulurt’it |
eşit’it |
eşilit |
eşaxtaten |
eşilaten |
3.çoğ. |
eşulurt’ez |
eşit’ez |
eşilez |
eşaxtanoren |
eşilanoren |
______________________________________________________________________
13.8.6. Köksüz biçimi olan fiiller
Lazcada “köksüz biçimi” olan önemli sayıda fiil vardır. Bunlar, köklerinin biri √ø (= sıfır, yok) olan çok-köklü fiiller.
Köksüz biçimi olan fiillerin tümü, en büyük sıklıkla kullanılanlarındandır.
______________________________________________________________________
13.8.6.1. Varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiili
______________________________________________________________________
13.8.6.1.1. Emperfektif şimdiki zaman biçimleri (Batı)
“var”, “(bir yerde)dir”, “(biri birşey)dir”
Batı diyalektlerde kopula fiilinin bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman・3’üncü şahıs tekil özneli biçimi, normalde {on} şeklinde söylenir. Yöreye göre 1’inci şahıs tekil biçimi vore ~ vor ~ borer ~ bore, 2’nci şahıs tekil biçimi ore ~ or ~ orer olduğuna bakıldığında kökü {-r-}’nin kaybolduğu ve sırf kökbaşı {o-} ile aspekt-zaman-şahıs göstergesi {-en}’nin kalmış oldukları anlaşılır.
Ham mu on ? (ÇM)(AŞ) Bu nedir ?
Bu fiil, vuayel ile biten kelimeden sonra, bazen kökbaşını bile kaybedip {-n} biçimini alır.
Ham muya n ? (PZ) Bu nedir ?
______________________________________________________________________
13.8.6.1.2. Emperfektif geçmiş zaman biçimleri (Orta・Doğu)
“vardı”, “(bir yerde) idi”, “(biri bir şey) idi”
Orta ve Doğu diyalektlerde varlık fiili, bulunma fiili ve kopula fiilinin « emperfektif・geçmiş zaman・2’nci ve 3’üncü şahıs özneli biçimleri », normalde rt’i, rt’u, rt’it, rt’ez şekillerinde söylenir.
Bunlar, /r/ fonemi telaffuz edilmeden, t’i, t’u, t’it, t’ez şeklinde de - yani köksüz olarak da - sıklıkla söylenir.
Konson ile biten kelimeden sonra ise sırf köksüz biçimler gözlemlenir.
Ğoma Cemali hek t’u. (FN)(AH) Dün Cemali buradydı.
~ Ğoman Cemali ek t’u. (HP)(ÇX)
______________________________________________________________________
13.8.6.2. Evrim fiilinin perfektif biçimleri (AŞ)(FN’nın bir kısmı)
“(biri bir şey) oldu”
“(Biri bir şey) oluyor” anlamına gelen iyen ~ iven ~ ix’ven fiilinin perfektif temel biçimleri, Pazar, Çamlıhemşin ve Ardeşen ilçelerinin tümü ile Fındıklı ilçesinin bir kısmında genelde viyi ~ biyi, iyi, iyu, ... (olumluluk başekli ise deviyi ~ doviyi ~ dobiyi, diyi, diyu ....) şekillerinde söylenir.
Ardeşen ve Fındıklı’da bazen dobii, dii, diu ... şekillerinde de söylenir. Kökünün yerini tutan “ek-konson” /y/, ya kaybolmuştur ya da henüz meydana gelmemiştir.
______________________________________________________________________
13.8.6.3. ADY evrim fiili, AD evrim fiili ve DY evrim fiili (FN)
ADY evrim fiili, AD evrim fiili ve DY evrim fiili, Fındıklı diyalektlerinde yöreye göre a(y)en ~ aven şekillerinde söylenir. Ç’anapet, Ç’ennet vb köylerinde konuşulan diyalektlerde, “ek-konson” /y/ telaffuz edilmeden, maer, maen, mau, maez, maaz, gaa, (d)aa vs gibi köksüz biçimler yaygındır.
______________________________________________________________________
13.8.6.4. Aø hareket fiili « ulun » (***) : emperfektif geçmiş zaman II “gidiyordum”
Ulun fiilinin iki çeşit “emperfektif geçmiş zaman” biçimleri bulunuyor. İkinci biçimler,
vit’i ~ bit’i, it’i, it’u ... şekillerinde olup köksüzler.
● (***) Mulun (geliyor), eşk’ulun ~ eşulun (rampadan bir nefeste yukarı çıkıyor) vs gibi çeşitli fiilbaşlı fiillerin de “emperfektif geçmiş zaman II’nci biçimi” vardır. Mevit’i ~ mebit’i, eşk’evit’i ~ eşebit’i ... vs hepsi köksüzler.
______________________________________________________________________
13.8.6.5. EA hareket fiili « ikums ~ ikoms ~ ikips » : perfektif “yaptı”
A. (Tüm diyalektler) “İkums ~ ikoms ~ ikips” fiilinin bildirme kipi・perfektif・temel biçimi・1’inci şahıs özneli biçimleri, tüm diyalektlerde aynı köksüzlüğü gösteriyor : tekil p’i, çoğul p’it.
B. (Batı)(FN) Bu fiilin 2’nci ve 3’üncü şahıs özneli biçimlerinin kökü, yöreye göre {-x’v-}, {-v-} veya {-ø-}(= sıfır, yok) olur. Batı bölgenin tümü ile Fındıklı ilçesinin bir kısmında köksüz i, u, it, es ~ ey ~ ez şekillerinde söylenir.
C. (Batı)(FN) Bu fiilin perfektif istek kipi biçimleri de Batı bölgenin tümü ile Fındıklı ilçesinin bir kısmında köksüzdür : p’a, a, as ~ ay ~ az, p’at, at, an.
______________________________________________________________________
13.8.7. İki çeşit kök ilâvesi olan fiiller
______________________________________________________________________
13.8.7.1. Yipşen (ÇX) Aø hareket fiili
1. (Cansız nesne) doluyor.
2. (İnsanın kalbi) doluyor.
2.a. Kızgınlıkla doluyor, sabrı tükenip öfkesi taşacak duruma geliyor.
2.b. Ağlamaklı duruma geliyor.
Çxala diyalektlerinde kullanılan yipşen fiilinin çekiminde bildirme kipi・emperfektif aspekt göstergesi olarak 1’inci ve 2’nci şahıslarda {-ap-}, 3’üncü şahısta {-er-} gözlemlenir.
Bu fiilin 1’inci ve 2’nci şahıs biçimlerinin sırf “insanın kalbi doluyor” (“sabrı tükenip öfkesi taşacak duruma geliyor” ve “ağlamaklı duruma geliyor”) anlamına geldiklerine bakıldığında “*yipşaps ile yipşen fiillerinin çekim sistemi melezleşmiş” diye varsaymak mantıklı görünüyor.
Tablo I = Tablo II + Tablo III
Tablo I : yipşen “doluyor”
apsolütif özne |
bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman |
bildirme kipi perfektif temel biçimi |
istek kipi gelecek zaman |
|
1.tek. |
ma(n) |
yevipşap |
yevipşi |
yevipşaun |
2.tek. |
si(n) |
yipşap |
yipşi |
yipşaun |
3.tek. |
iya |
yipşen |
yipşu |
yipşasun |
1.çoğ. |
çkin |
yevipşapt |
yevipşit |
yevipşatun |
2.çoğ. |
tkvan |
yipşapt |
yipşit |
yipşatun |
3.çoğ. |
entepe |
yipşenan |
yipşes |
yipşanun |
Tablo II : *yipşaps “(insanın kalbi) doluyor”
apsolütif özne |
bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman |
bildirme kipi perfektif temel biçimi |
istek kipi gelecek zaman |
|
1.tek. |
ma(n) |
yevipşap |
yevipşi |
yevipşaun |
2.tek. |
si(n) |
yipşap |
yipşi |
yipşaun |
3.tek. |
iya |
*yipşaps |
yipşu |
yipşasun |
1.çoğ. |
çkin |
yevipşapt |
yevipşit |
yevipşatun |
2.çoğ. |
tkvan |
yipşapt |
yipşit |
yipşatun |
3.çoğ. |
entepe |
*yipşapan |
yipşes |
yipşanun |
Tablo III : yipşen “(kap, havuz vs) doluyor”
apsolütif özne |
bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman |
bildirme kipi perfektif temel biçimi |
istek kipi gelecek zaman |
|
1.tek. |
ma(n) |
|
|
|
2.tek. |
si(n) |
|
|
|
3.tek. |
iya |
yipşen |
yipşu |
yipşasun |
1.çoğ. |
çkin |
|
|
|
2.çoğ. |
tkvan |
|
|
|
3.çoğ. |
entepe |
yipşenan |
yipşes |
yipşanun |
______________________________________________________________________
13.8.7.2. (FN) oxut’k’va3un « koşuyor »
Fındıklı diyalektlerinde oxut’k’va3un Aø hareket fiilinin iki çeşit kök ilâvesi gözlemlenir : 1’inci ve 2’nci şahısta {-am-} ~ {-ur-}, 3’üncü şahısta {-ur-}.
Bu fiilin kök önekinin (*) işlevi belli değildir.
(*){i-/u-}
“koşuyorum” vs
özne |
emperfektif şimdiki zaman |
sade perfektif |
1.tekil |
oxobut’k’va3am ~ oxobut’k’va3ur |
oxobut’k’va3i |
2.tekil |
oxut’k’va3am ~ oxut’k’va3ur |
oxut’k’va3i |
3.tekil |
oxut’k’va3un |
oxut’k’va3u |
1.çoğ. |
oxobut’k’va3amt ~ oxobut’k’va3urt |
oxobut’k’va3it |
2.çoğ. |
oxut’k’va3amt ~ oxut’k’va3urt |
oxut’k’va3it |
3.çoğ. |
oxut’k’va3unan |
oxut’k’va3ez |
N3xeni oxut’k’va3un. (FN) At koşuyor.
______________________________________________________________________
13.9. Ettirgen fiil
Lazca ettirgen fiiller, bu çalışmadaki tanımına göre sırf Eø hareket fiilleri ve EA hareket fiillerinden türerler. (→ 12.5.)
Ettirgen fiillerin sırf bildirme kipi vardır.
(AH) Arhavi ilçesine bağlı Pilarget, Sidere, Jin-Napşit köylerinde konuşulan diyalektlerde {-ap-}’lı ettirgen fiillerin kök ilâvesi, kurallı olarak {-em} şeklini alır. Bunun dışında Lazca ettirgen fiillerin çekimi, harekat fiillerin çekimi ile paraleldir.
______________________________________________________________________
13.9.1. {-in-}’li ettirgen fiil çekim örneği
obgarinams ~ omgarinaps ~ obgarinaps “ağlatıyor” emperfektif・şimdiki zaman
özne |
PZ |
AŞ-Ok’ordule |
AH-Pilarget |
HP |
1.tekil |
vobgarinam |
bobgarinam |
bobgarinam |
vomgarinap |
2.tekil |
obgarinam |
obgarinam |
obgarinam |
omgarinap |
3.tekil |
obgarinams |
obgarinay |
obgarinams |
omgarinaps |
1.çoğul |
vobgarinamt |
bobgarinamtu |
bobgarinamt |
vomgarinapt |
2.çoğul |
obgarinamt |
obgarinamtu |
obgarinamt |
omgarinapt |
3.çoğul |
obgarinaman |
obgarinaman |
obgarinaman |
omgarinapan |
______________________________________________________________________
13.9.2. {-ap-}’lı ettirgen fiil çekim örneği
oncirapams ~ oncirapems ~ oncirapaps “yatırtıyor, uyutturuyor”
emperfektif・şimdiki zaman
özne |
PZ |
AŞ-Ok’ordule |
AH-Pilarget |
HP |
1.tekil |
voncirapam |
boncirapam |
boncirapem |
voncirapap |
2.tekil |
oncirapam |
oncirapam |
oncirapem |
oncirapap |
3.tekil |
oncirapams |
oncirapay |
oncirapems |
oncirapaps |
1.çoğul |
voncirapamt |
boncirapamtu |
boncirapemt |
voncirapapt |
2.çoğul |
oncirapamt |
oncirapamtu |
oncirapemt |
oncirapapt |
3.çoğul |
oncirapaman |
oncirapaman |
oncirapeman |
oncirapapan |
______________________________________________________________________
13.10. Çekicilik fiili
13.10.1. Evrim fiilinden türemiş çekicilik fiilleri
13.10.1.1. guç’ondinams ~ guç’ondrinay
13.10.1.2. goç’ondinams ~ gvoç’ondrinay
~ goç’k’ondinapams ~ goç’k’endinapems ~ goç’k’endinapams
~ goç’k’endinapaps/goç’k’ondinapaps ~ gvoç’k’endinapaps
13.10.1.3. mu3’ondinams ~ mu3’ondrinay
13.10.1.4. mo3’ondinams ~ mo3’ondrinams
~ mo3’ondinapams ~ mo3’ondinapems ~ mo3’ondinapaps
13.10.2. Dönüşlü çekicilik fiili
13.10.2.1. ioropinams ~ ix’oropinaps
Çekicilik fiillerinin çekimi, ettirgen fiillerin çekimi ile paraleldir.
______________________________________________________________________
13.10.1. Evrim fiilinden türemiş çekicilik fiilleri
______________________________________________________________________
13.10.1.1. guç’ondinams (PZ-Noxlamsu) ~ guç’ondrinay (AŞ-Ok’ordule)
“unutturuyor” EDA çekicilik fiili
(PZ-Noxlamsu) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gogiç’ondinam |
govuç’ondinam |
2.tekil |
gomiç’ondinam |
|
guç’ondinam |
3.tekil |
gomiç’ondinams |
gogiç’ondinams |
guç’ondinams |
1.çoğul |
|
gogiç’ondinamt |
govuç’ondinamt |
2.çoğul |
gomiç’ondinamt |
|
guç’ondinamt |
3.çoğul |
gomiç’ondinaman |
gogiç’ondinaman |
guç’ondinaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gogiç’ondinamt |
govuç’ondinam |
2.tekil |
gomiç’ondinamt |
|
guç’ondinam |
3.tekil |
gomiç’ondinaman |
gogiç’ondinaman |
guç’ondinams |
1.çoğul |
|
gogiç’ondinamt |
govuç’ondinamt |
2.çoğul |
gomiç’ondinamt |
|
guç’ondinamt |
3.çoğul |
gomiç’ondinaman |
gogiç’ondinaman |
guç’ondinaman |
(PZ) Hinik beres nana-muşi guç’ondines. Onlar çocuğa annesini unutturdular.
(AŞ-Ok’ordule) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gogiç’ondrinam |
gobuç’ondrinam |
2.tekil |
gomiç’ondrinam |
|
guç’ondrinam |
3.tekil |
gomiç’ondrinay |
gogiç’ondrinay |
guç’ondrinay |
1.çoğul |
|
gogiç’ondrinamtu |
gobuç’ondrinamtu |
2.çoğul |
gomiç’ondrinamtu |
|
guç’ondrinamtu |
3.çoğul |
gomiç’ondrinaman |
gogiç’ondrinaman |
guç’ondrinaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gogiç’ondrinamtu |
gobuç’ondrinam |
2.tekil |
gomiç’ondrinamtu |
|
guç’ondrinam |
3.tekil |
gomiç’ondrinaman |
gogiç’ondrinaman |
guç’ondrinay |
1.çoğul |
|
gogiç’ondrinamtu |
govuç’ondrinamtu |
2.çoğul |
gomiç’ondrinamtu |
|
guç’ondrinamtu |
3.çoğul |
gomiç’ondrinaman |
gogiç’ondrinaman |
guç’ondrinaman |
Hini bere nana-muşi guç’ondriney. (AŞ-Ok’ordule) Onlar çocuğa annesini unutturdular.
______________________________________________________________________
13.10.1.2. goç’ondinams (PZ-Apso) ~ gvoç’ondrinay (ÇM)(AŞ-Ortaalan) ~ goç’k’ondinapams (FN) ~ goç’k’endinapems (AH-Pilarget, Sidere, Jin Napşit) ~ goç’k’endinapams (AH-merkezi) ~ goç’k’endinapaps/goç’k’ondinapaps (HP) ~ gvoç’k’endinapaps (ÇX)
EDA çekicilik fiili “unutturuyor”
(AŞ-Ortaaln) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gogoç’ondrinam |
goboç’ondrinam |
2.tekil |
gomoç’ondrinam |
|
goç’ondrinam |
3.tekil |
gomoç’ondrinay |
gogoç’ondrinay |
goç’ondrinay |
1.çoğul |
|
gogoç’ondrinamtu |
goboç’ondrinamtu |
2.çoğul |
gomoç’ondrinamtu |
|
goç’ondrinamtu |
3.çoğul |
gomoç’ondrinaman |
gogoç’ondrinaman |
goç’ondrinaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gogoç’ondrinamt |
goboç’ondrinam |
2.tekil |
gomoç’ondrinamtu |
|
goç’ondrinam |
3.tekil |
gomoç’ondrinaman |
gogoç’ondrinaman |
goç’ondrinay |
1.çoğul |
|
gogoç’ondrinamtu |
goboç’ondrinamtu |
2.çoğul |
gomoç’ondrinamtu |
|
goç’ondrinamtu |
3.çoğul |
gonoç’ondrinaman |
gogoç’ondrinaman |
goç’ondrinaman |
(FN) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gogoç’k’ondinapam |
goboç’k’ondinapam |
2.tekil |
gomoç’k’ondinapam |
|
goç’k’ondinapam |
3.tekil |
gomoç’k’ondinapams |
gogoç’k’ndinapams |
goçk’ondinapams |
1.çoğul |
|
gogoç’k’ondinapamt |
goboç’k’ondinapamt |
2.çoğul |
gomoç’k’ondinapamt |
|
goç’k’ondinapamt |
3.çoğul |
gomoç’k’ondinapaman |
gogoç’k’ondinapaman |
goç’k’ondinapaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gogoç’k’ondinapamt |
goboç’k’ondinapam |
2.tekil |
gomoç’k’ondinapamt |
|
goç’k’ondinapam |
3.tekil |
gomoç’k’ondinapaman |
gogoç’k’ondinapaman |
goç’k’ondinapams |
1.çoğul |
|
gogoç’k’ondinapamt |
goboç’k’ondinapamt |
2.çoğul |
gomoç’k’ondinapamt |
|
goç’k’ondinapamt |
3.çoğul |
gonoç’k’ondinapaman |
gogoç’k’ondinapaman |
goç’k’ondinapaman |
Heyak berez nana-muşi guç’k’ondinapez. (FN) Onlar çocuğa annesini unutturdular.
(AH-Pilarget) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gogoç’k’endinapem |
goboç’k’endinapem |
2.tekil |
gomoç’k’endinapem |
|
goç’k’endinapem |
3.tekil |
gomoç’k’endinapems |
gogoç’k’endinapems |
goçk’endinapems |
1.çoğul |
|
gogoç’k’endinapemt |
goboç’k’endinapemt |
2.çoğul |
gomoç’k’endinapemt |
|
goç’k’endinapemt |
3.çoğul |
gomoç’k’endinapeman |
gogoç’k’endinapeman |
goç’k’endinapeman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gogoç’k’endinapemt |
goboç’k’endinapem |
2.tekil |
gomoç’k’endinapemt |
|
goç’k’endinapem |
3.tekil |
gomoç’k’endinapeman |
gogoç’k’endinapeman |
goç’k’endinapems |
1.çoğul |
|
gogoç’k’endinapemt |
goboç’k’endinapemt |
2.çoğul |
gomoç’k’endinapemt |
|
goç’k’endinapemt |
3.çoğul |
gonoç’k’endinapeman |
gogoç’k’endinapeman |
goç’k’endinapeman |
Hemtepek berez nana-muşi guç’k’endinapez. (AH) Onlar çocuğa annesini unutturdular.
(HP) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
(govoç’k’ondinapap, goç’k’ondinapap .... biçimleri de vardır)
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
gogoç’k’endinapap |
govoç’k’endinapap |
2.tekil |
gomoç’k’endinapap |
|
goç’k’endinapap |
3.tekil |
gomoç’k’endinapaps |
gogoç’k’endinapaps |
goçk’endinapaps |
1.çoğul |
|
gogoç’k’endinapapt |
govoç’k’endinapapt |
2.çoğul |
gomoç’k’endinapapt |
|
goç’k’endinapapt |
3.çoğul |
gomoç’k’endinapapan |
gogoç’k’endinapapan |
goç’k’endinapapan |
özne |
datif tümleçlı |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
gogoç’k’endinapapt |
govoç’k’endinapap |
2.tekil |
gomoç’k’endinapapt |
|
goç’k’endinapap |
3.tekil |
gomoç’k’endinapapan |
gogoç’k’endinapapan |
goç’k’endinapaps |
1.çoğul |
|
gogoç’k’endinapapt |
govoç’k’endinapapt |
2.çoğul |
gomoç’k’endinapapt |
|
goç’k’endinapapt |
3.çoğul |
gonoç’k’endinapapan |
gogoç’k’endinapapan |
goç’k’endinapapan |
______________________________________________________________________
13.10.1.3. mu3’ondinams (PZ-Noxlamsu) ~ mu3’ondrinay (AŞ-Ok’ordule)
EDA çekicilik fiili “hoşuna gitmesini sağlıyor, beğendiriyor”
(PZ-Noxlamsu) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
mogi3’ondinam |
movu3’ondinam |
2.tekil |
momi3’ondinam |
|
mu3’ondinam |
3.tekil |
momi3’ondinams |
mogi3’ondinams |
mu3’ondinams |
1.çoğul |
|
mogi3’ondinamt |
movu3’ondinamt |
2.çoğul |
momi3’ondinamt |
|
mu3’ondinamt |
3.çoğul |
momi3’ondinaman |
mogi3’ondinaman |
mu3’ondinaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
mogi3’ondinamt |
movu3’ondinam |
2.tekil |
momi3’ondinamt |
|
mu3’ondinam |
3.tekil |
momi3’ondinaman |
mogi3’ondinaman |
mu3’ondinams |
1.çoğul |
|
mogi3’ondinamt |
movu3’ondinamt |
2.çoğul |
momi3’ondinamt |
|
mu3’ondinamt |
3.çoğul |
momi3’ondinaman |
mogi3’ondinaman |
mu3’ondinaman |
(AŞ-Ok’ordule) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
mogi3’ondrinam |
mobu3’ondrinam |
2.tekil |
momi3’ondrinam |
|
mu3’ondrinam |
3.tekil |
momi3’ondrinay |
mogi3’ondrinay |
mu3’ondrinay |
1.çoğul |
|
mogi3’ondrinamtu |
mobu3’ondrinamtu |
2.çoğul |
momi3’ondrinamtu |
|
mu3’ondrinamtu |
3.çoğul |
momi3’ondrinaman |
mogi3’ondrinaman |
mu3’ondrinaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
mogi3’ondrinamtu |
mobu3’ondrinam |
2.tekil |
momi3’ondrinamtu |
|
mu3’ondrinam |
3.tekil |
momi3’ondrinaman |
mogi3’ondrinaman |
mu3’ondrinay |
1.çoğul |
|
mogi3’ondrinamtu |
movu3’ondrinamtu |
2.çoğul |
momi3’ondrinamtu |
|
mu3’ondrinamtu |
3.çoğul |
momi3’ondrinaman |
mogi3’ondrinaman |
mu3’ondrinaman |
______________________________________________________________________
13.10.1.4. mo3’ondrinams (AŞ-Ortaalan) ~ mo3’ondinapams (FN)(AH-merkezi) ~ mo3’ondinapems (AH-Pilarget, Sidere, Jin Napşit) ~ mo3’ondinapaps (HP)(ÇX) EDA çekicilik fiili “hoşuna gitmesini sağlıyor, beğendiriyor”
(FN)(AH-merkezi)
özne |
datif tümleç |
||
1.tekil |
2.tekil |
3.tekil |
|
1.tekil |
|
mogo3’ondinapam |
mobo3’ondinapam |
2.tekil |
momo3’ondinapam |
|
mo3’ondinapam |
3.tekil |
momo3’ondinapams |
mogo3’ondinapams |
mo3’ondinapams |
1.çoğul |
|
mogo3’ondinapamt |
mobo3’ondinapamt |
2.çoğul |
momo3’ondinapamt |
|
mo3’ondinapamt |
3.çoğul |
momo3’ondinapaman |
mogo3’ondinapaman |
mo3’ondinapaman |
özne |
datif tümleç |
||
1.çoğul |
2.çoğul |
3.çoğul |
|
1.tekil |
|
mogo3’ondinapamt |
mobo3’ondinapam |
2.tekil |
momo3’ondinapamt |
|
mo3’ondinapam |
3.tekil |
momo3’ondinapaman |
mogo3’ondinapaman |
mo3’ondinapams |
1.çoğul |
|
mogo3’ondinapamt |
mobo3’ondinapamt |
2.çoğul |
momo3’ondinapamt |
|
mo3’ondinapamt |
3.çoğul |
momo3’ondinapaman |
mogo3’ondinapaman |
mo3’ondinapaman |
______________________________________________________________________
13.10.2. Dönüşlü çekicilik fiili
______________________________________________________________________
13.10.2.1. ioropinams (Batı・Orta) ~ ix’oropinaps (Doğu)
EA dönüşlü çekicilik fiili “(başkasına) kendini beğendiriyor”
(FN)(AH-merkezi)
özne |
apsolütüf tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tek. |
|
gioropinam |
gioropinamt |
bioropinam |
|
2.tek. |
mioropinam |
mioropinamt |
|
ioropinam |
|
3.tek. |
mioropinams |
mioropinaman |
gioropinams |
gioropinaman |
ioropinams |
1.çoğ. |
|
gioropinamt |
bioropinamt |
||
2.çoğ. |
mioropinamt |
|
ioropinamt |
||
3.çoğ. |
mioropinaman |
gioropinaman |
ioropinaman |
(HP)(ÇX)
özne |
apsolütif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil/çoğul |
|
1.tek. |
|
gix’oropinap |
gix’oropinapt |
vix’oropinap |
|
2.tek. |
mix’oropinap |
mix’oropinapt |
|
ix’oropinap |
|
3.tek. |
mix’oropinaps |
mix’oropinapan |
gix’oropinaps |
gix’oropinapan |
ix’oropinaps |
1.çoğ. |
|
gix’oropinapt |
vix’oropinapt |
||
2.çoğ. |
mix’oropinapt |
|
ix’oropinapt |
||
3.çoğ. |
mix’oropinapan |
gix’oropinapan |
ix’oropinapan |
______________________________________________________________________
13.11. Değerlendirme fiili
13.11.1. “(başka biri) sanılıyor” AY değerlendirme fiili
13.11.2. “(birinin başka biri olduğunu) sanıyor” DAY değerlendirme fiili
13.11.3. “benziyor” AD değerlendirme fiili
13.11.4. “benzetiyor” (*)
13.11.5. “değer, değerindedir” AL/A.Dir değerlendirme fiili
(*) Türkçe ifadenin kopyası olarak değerlendirilebilen ettirgenimsi bir fiil
______________________________________________________________________
13.11.1. di3’onen (PZ-HP) ~ i3’onen (ÇX) “(başka biri) sanılıyor” AY değerlendirme fiili
Bu fiil tek-şahıslı olarak çekilir.
bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
Özne |
PZ |
ÇM-M3’anu |
AH |
HP |
ÇX |
1. tekil |
devi3’oner |
dovi3’oner |
dobi3’oner |
dovi3’oner |
vi3’oner |
2. tekil |
di3’oner |
di3’oner |
di3’oner |
di3’oner |
i3’oner |
3. tekil |
di3’onen |
di3’onen |
di3’onen |
di3’onen |
i3’onen |
1.çoğul |
devi3’onert |
dovi3’onerte |
dobi3’onert |
dovi3’onert |
vi3’onert |
2.çoğul |
di3’onert |
di3’onerte |
di3’onert |
di3’onert |
i3’onert |
3.çoğul |
di3’oneran |
di3’oneran |
di3’onenan |
di3’onenan |
i3’onelan |
______________________________________________________________________
13.11.2. dva3’onen (Batı) ~ da3’onen (Orta) ~ a3’onen (HP) ~ a3’onapun (ÇX)
“(birinin başka biri olduğunu) sanıyor” DAY değerlendirme fiili
Bu fiil, Batı diyalektlerde tek-şahıslı olarak, Orta ve Doğu diyalektlerde iki-şahıslı olarak çekilir.
(Fındıklı diyalektlerinde her iki çeşit çekim gözlemlenir. Bu konuda ileri araştırma gerekmektedir.)
Bu fiil, apsolütif tümleci 3’üncü şahıs olduğunda şöyle çekilir. (Tek veya iki-şahıslı)
bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
datif özne |
PZ, ÇM |
FN, AH |
HP |
ÇX |
1.tekil |
doma3’onen |
doma3’onen |
ma3’onen |
ma3’onapun |
2.tekil |
doga3’onen |
doga3’onen |
ga3’onen |
ga3’onapun |
3.tekil |
dva3’onen |
da3’onen |
a3’onen |
a3’onapun |
1.çoğul |
doma3’oneran |
doma3’onenan |
ma3’onenan |
ma3’onapunan |
2.çoğul |
doga3’oneran |
doga3’onenan |
ga3’onenan |
ga3’onapunan |
3.çoğul |
dva3’oneran |
da3’onenan |
a3’onenan |
a3’onapunan |
İki-şahıslı çekim örneği :
(HP) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
datif özne |
apsolütif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
ma3’oner |
ma3’onert |
ma3’onen |
|
2.tekil |
ga3’oner |
ga3’onert |
|
ga3’onen |
|
3.tekil |
va3’oner |
va3’onert |
a3’oner |
a3’onert |
a3’onen |
1.çoğul |
|
ma3’onert |
ma3’onenan |
||
2.çoğul |
ga3’onert |
|
ga3’onenan |
||
3.çoğul |
va3’onert |
a3’onert |
a3’onenan |
Xasaniz ma Xuseni va3’oner. (HP) Xasani beni Xuseni sanıyor.
Xasanis ma Xuseni va3’onapur. (ÇX)
______________________________________________________________________
13.11.3. numgums (PZ) ~ numgvay (ÇM) ~ nungvay (AŞ) ~ nungams (FN)(AH) ~ nungaps (HP) ~ nugaps (ÇX) “benziyor” AD değerlendirme fiili
Sözdizimi : “biri [apsolütif] birine [datif = datif tümleç] benziyor”
(ÇX) bildirme kipi・emperfektif・şimdiki zaman
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2.çoğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
megigap |
megigapt |
mevugap |
|
2.tekil |
memigap |
memigapt |
|
nugap |
|
3.tekil |
memigaps |
memigapan |
megigaps |
megigapan |
nugaps |
1.çoğul |
|
megigapt |
mevugapt |
||
2.çoğul |
memigapt |
|
nugapt |
||
3.çoğul |
memigapan |
megigapan |
nugapan |
Givi ma memimgums-i ? (PZ) Givi bana benziyor mu ?
~ Givi ma memimgvams-i ? (ÇM)
~ Givi ma memingvams-i ? (AŞ)
~ Givi ma memingams-i ? (FN)(AH)
~ Givi ma memingaps-i ? (HP)
~ Givi ma memigaps-i ? (ÇX)
______________________________________________________________________
13.11.4. numgvapams/numgvapinams (PZ) ~ numgvapinay (ÇM) ~ nungvapay (AŞ) ~ nungapams (FN)(AH) ~ nungapaps (HP) ~ nugapaps (ÇX)
“benzetiyor” Türkçe bir ifadenin kopyası olduğu düşünülen değerlendirme fiili
Bu fiil, ettirgen gibi görünse de ettirgen değil, çekicilik fiili de değil. Biçim ve sözdizimi bakımından Lazcada gözlemlenen fiil kategorilerinin hiç birine ait değildir. Önceki bölüme (→ 12.8.4.) bakınız. Türkçe “benzetiyor” ifadesinin kopyası olma ihtimali oldukça yüksektir.
Sıradan datif tümleçlı fiil gibi iki-şahıslı olarak çekilir.
● Bu fiilin yeterlik kipi namgvapen ~ nangvapen ~ nangapen ~ nagapen (benzetiyor, ama kendiliğinden yanlış yaptığının farkında olur) hakkında da önceki bölüme bakınız.
(Çekimi, sıradan hareket fiilinin yeterlik kipi ile aynıdır.)
_____________________________________________________________________________
13.11.5. ğirs (PZ);
ğirun (ÇM);
ğins (FN-Ç’anapet, Ç’enneti);
ğirs (FN-Sumla)(AH)(HP)(ÇX)
“değerindedir” AL/A.Dir değerlendirme fiili
● Bu fiiller, Ardeşen ve Arhavi’nin geniş alanlarında gözlemlenmemektedir. Kullanım
sahası hakkında detaylı araştırma gerekmektedir.
● Kullanım örneklerinin büyük çoğunluğu 3’ncü şahıs öznelidir. 1’inci ve 2’nci şahıs özneli örnekleri, istisna sayılacak derecede azdır.
● Hopa diyalektlerinde /r/ fonemi, konson önünde genelde kaybolur.
emperfektif şimdiki zaman
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ |
FN-Ç’anapet, Ç’enneti |
FN-Sumla, AH, HP,ÇX |
1.tek. |
bğir |
|
? |
bğin |
bğir |
2.tek. |
ğir |
|
ğin |
ğir |
|
3.tek. |
ğirs |
ğirun |
ğins |
ğirs |
|
1.çoğ. |
bğirt |
|
bğint |
bğirt |
|
2.çoğ. |
ğirt |
|
ğint |
ğirt |
|
3.çoğ. |
ğiran |
|
ğinan |
ğinan |
emperfektif geçmiş zaman
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ |
FN-Ç’anapet, Ç’enneti |
FN-Sumla ~ ÇX |
1.tek. |
bğirt’i |
|
? |
bğint’i |
bğirt’i |
2.tek. |
ğirt’i |
|
ğint’i |
ğirt’i |
|
3.tek. |
ğirt’u |
ğirurt’u |
ğint’u |
ğirt’u |
|
1.çoğ. |
bğirt’it |
|
bğint’it |
bğirt’it |
|
2.çoğ. |
ğirt’it |
|
ğint’it |
ğirt’it |
|
3.çoğ. |
ğirt’es |
|
ğint’ez |
ğirt’ez ~ ğirt’es |
emperfektif istek kipi
özne |
PZ |
ÇM |
AŞ |
FN-Ç’anapet, Ç’enneti |
FN-Sumla ~ ÇX |
1.tek. |
bğirt’a |
|
? |
bğint’a |
bğirt’a |
2.tek. |
ğirt’a |
|
ğint’a |
ğirt’a |
|
3.tek. |
ğirt’as |
ğirurt’ay |
ğint’az |
ğirt’az ~ ğirt’as |
|
1.çoğ. |
bğirt’at |
|
bğint’at |
bğirt’at |
|
2.çoğ. |
ğirt’at |
|
ğint’at |
ğirt’at |
|
3.çoğ. |
ğirt’an |
|
ğint’an |
ğirt’an |
______________________________________________________________________
13.12. Defektif fiil (*)
(*) defektif fiil : mantığa göre bulunabilen tüm biçimleri kıllanılmayan fiil
Defektif fiiller, çekim sistemi ve sözdizimi bakımından bir kategoriyi oluşturmazlar.
______________________________________________________________________
13.12.1. Sırf olumsuz olarak gözlemlenen bazı fiiller
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
13.12.1.1. va(r)-dibağen (PZ)(ÇM)
I. (PZ ~ ÇM) Aø def.hal f. Sinirlerini yatıştıramıyor. Sinirlerini denetleyemiyor. Teselli olmuyor. Hırçınlığı devam ediyor.
Xasanis hik’u hersi mvalu ç’i var-dibağen. (PZ-Cigetore)
“Hasan o kadar kızdı ki teselli olmuyor (= ikna olmuyor).”
Ali berepeşa guri komvalu. Ç’umandele-şuk’ule var-dibağen. (ÇM-Ğvant)
“Ali çocuklara kızdı. Sabahtan beri sinirlerini denetleyemiyor.”
II. (ÇM) A.Ens def.hal f. Bir hareketle [ens.] yetinemiyor.
Oxorca ozit’ute va-dibağen. (ÇM-Ğvant) “Kadın söylemekle yetinemiyor.”
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
13.12.1.2. va(r)-dvabağen (PZ ~ ÇM)(AŞ-Ortaalan)
I. (PZ ~ ÇM) DA def.hal f. Biri [dat.] bir şey ile [aps.] yetinemiyor. Birine [dat.] bir şey [aps.] yetmiyor.
Xasanis nak’u-ti-na meçare meçi, var-dvabağen. (PZ-Cigetore)
“Hasan’a ne kadar verirsen ver, yetinemiyor.”
Ali na-ayasen lazut’i var-dvabağen. (ÇM-Ğvant)
“Ali ürettiği mısırlar ile yetinemiyor (= Ali’ye kendi ürettiği mısır yetmiyor).”
II. (AŞ) D.Abl def.hal f. Biri [dat.] bir şeyden [abl.] vazgeçmiyor.
Oxorca ozit’uşe va-dvabağen. (AŞ-Ortaalan)
“Kadın söylemekten vazgeçmiyor.”
______________________________________________________________________
13.12.2. Oroms (Orta) ~ x’orops (Doğu) “seviyor” ED hareket fiili
Bu fiil, ergatif özneli olduğuna göre şüphesiz hareket fiili olmasına rağmen sırf bildirme kipi emperfektif biçimlerine sahiptir.
(oroms fiilinin çekim tablosu → 13.8.1.1.4., 13.8.1.2.2.)
(x’orops fiilinin çekim tablosu → 13.4.2.4.3., 13.8.1.2.2.)
______________________________________________________________________
13.12.3. zopons (HP)(ÇX) “anlatıyor” Eø hareket fiili
Doğu diyalektlerde “anlatıyor” anlamında kullanılan zopons Eø fiilinin sırf bildirme kipi emperfektif biçimleri gözlemlenir.
Bu fiil, biçim bakımından Orta diyalektlerde “söylüyor” anlamında kullanılan zop’ons EA fiiline yakındır. Anlamı da yakın olduğuna göre aynı kökenli olabilirler.
______________________________________________________________________
13.12.4. ovinori/ obinori (Batı) [anlamı belli değil] (*)
Bu fiilin tek bir kullanım örneği mevcuttur : şarkı sözlerinde {o-} baş-ekli bildirme kipi sade perfektif 1. şahıs tekil olarak kullanılıyor.
oviç’vi do ovinori (PZ)(ÇM)(AŞ batısı) Yandım ve ...?...
~ obiç’vi do obinori (AŞ doğusu)
(*) Bazıları “kül oldum” anlamına geldiğini söylüyorlar. Fakat herkes bu iddiaya katılmıyor.
Bildirme kipi emperfektif şimdiki zaman 3. şahıs tekil biçimi, *inoren, *inorams vb olabilir, ama hiç gözlemlenmemektedir.
______________________________________________________________________
13.13. Dönüşlü veya edilgenimsi anlamlı fiil
Lazcada diğer dillere çevrildiklerinde “dönüşlü”, “edilgen” vs biçimlerine denk gelen fiil vardır. Bu fiiller, Lazca gramerde biçim ve sözdizimi bakımından özel kategori oluşturmazlar. Sıradan Aø (= apsolütif özneli tümleçsiz) hareket fiilleri ve AD (apsolütif özneli datif tümleçlı tümleçsiz) fiilleridir.
Bunlar Türkçeye çevrildiklerinde bazen edilgen gibi görünseler de edilgen değiller.
______________________________________________________________________
13.13.1. iz*iren ~ iziren “görünüyorum” Aø hareket fiili
(AŞ-Ok’ordule)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
gelecek z. fiil-zarf (*) |
temel b. |
gelecek z. |
|
1. tekil |
bizirer |
bizirert’i |
bizirert’aşa |
biziri |
bizirare |
2. tekil |
izirer |
izirert’i |
izirert’aşa |
iziri |
izirare |
3. tekil |
iziren |
izirert’u |
izirert’aşa |
iziru |
izirasen |
1. çoğul |
bizirertu |
bizirert’it |
bizirert’atşa |
bizirit |
biziraten |
2. çoğul |
izirertu |
izirert’it |
izirert’atşa |
izirit |
iziraten |
3. çoğul |
izirenan |
izirert’ey |
izirert’anşa |
izirey |
iziranen |
(HP-Makreal)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
gelecek z. fiil-zarf (*) |
temel b. |
gelecek z. |
|
1. tek. |
viz*ire |
viz*iret’i |
viz*iret’aşi |
viz*iri |
viz*iraminon |
2. tek. |
iz*ire |
iz*iret’i |
iz*iret’aşi |
iz*iri |
iz*iraginon |
3. tek. |
iz*iren |
iz*iret’u |
iz*iret’aşi |
iz*iru |
iz*irasinon |
1. çoğ. |
viz*iret |
viz*iret’it |
viz*iret’atşi |
viz*irit |
viz*iraminonan |
2. çoğ. |
iz*iret |
iz*iret’it |
iz*iret’atşi |
iz*irit |
iz*iraginonan |
3. çoğ. |
iz*irenan |
iz*iret’ez |
iz*iret’anşi |
iz*irez |
iz*irasinonan |
(*) Bu fiil-zarflar “gelecekte görünürken” anlamındalar.
______________________________________________________________________
13.13.2. t’roxun “kırılıyor” Aø hareket fiili
(PZ-Batı・Orta)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
gelecek z. fiil-zarf (*) |
temel b. |
istek kipi |
|
1. tekil |
|
|
|
|
|
2. tekil |
|
|
|
|
|
3. tekil |
t’roxun |
t’roxurt’u |
t’roxurt’aşa |
t’roxu |
t’roxasere |
1. çoğul |
|
|
|
|
|
2. çoğul |
|
|
|
|
|
3. çoğul |
t’roxuran |
t’roxurt’es |
t’roxurt’anşa |
t’roxes |
t’roxan |
(AH-Merkezi)
özne |
emperfektif |
perfektif |
|||
şimdiki z. |
geçmiş z. |
gelecek z. fiil-zarf (*) |
temel b. |
istek kipi |
|
1. tekil |
|
|
|
|
|
2. tekil |
|
|
|
|
|
3. tekil |
t’roxun |
t’roxut’u |
t’roxut’aşi |
t’roxu |
t’roxasen |
1. çoğul |
|
|
|
|
|
2. çoğul |
|
|
|
|
|
3. çoğul |
t’roxunan |
t’roxut’ez |
t’roxut’anşi |
t’roxez |
t’roxanoren |
(*) Bu fiil-zarflar “gelecekte kırılırken” anlamındalar.
______________________________________________________________________
13.13.3. ut’roxun AD hareket fiili
1. (PZ ~ AH) “(birinin vücudunun bir yeri) zonkluyor”
2. (HP) “(kırgınlık veya üşütme sonucu birinin başı) ağrıyor”
(PZ ~ AH) + (HP)
özne |
datif tümleç |
||||
1.tekil |
1.çoğul |
2.tekil |
2..oğul |
3.tekil・çoğul |
|
1.tekil |
|
|
|
|
|
2.tekil |
|
|
|
|
|
3.tekil |
mit’roxun |
mit’roxuran ~ mit’roxunan |
git’roxun |
git’roxuran ~ git’roxunan |
ut’roxun ~ ut’roxunan |
1.çoğul |
|
|
|
||
2.çoğul |
|
|
|
||
3.çoğul |
mit’roxuran ~ mit’roxunan |
git’roxuran ~ git’roxunan |
ut’roxuran ~ ut’roxunan |
Ti mit’roxun. (PZ ~ AH) Başım zonkluyor.
(HP) Başım ağrıyor.(*)
(*) Hopa’da “Başım zonkluyor” Ti mivalums/ Ti mivalups denir.