14. Partisip (= fiilden türemiş sıfat-zarf)
14.1. Biçimi
14.2. Kullanımı
14.2.1. İsim tamlayan sıfat olarak kullanımı
14.2.1.1. Tamlanan ismin önünde
14.2.1.2. Tamlanan ismin arkasında
14.2.2. İsmin yüklemi olarak kullanımı (ismin arkasına konur)
14.2.3. Zarf olarak kullanımı
14.2.3.1. Tekrarlanmadan
14.2.3.2. Tekrarlanarak
14.3. Yoksunluk bildiren {u-} önekli partisip
______________________________________________________________________
14.1. Biçimi
______________________________________________________________________
Yapı = {fiilbaşı veya ø} + kök (*) + {-er(i)}
(*) Genelde bir fiilin yeterlik kipi kökü, şahıssız kip kökü, tecrübe kipi kökü ve ondan türemiş partisipin kökü eşbiçimlidir. Fakat çok-köklü fiillerden türemiş partisiplerde bazen istisna gözlemlenir.
●●● {-eri} eki ile biten tüm kelimeler partisip değildir. Örneğin orta ve doğu diyalektlerde kullanılan çkineri (bilgin, âlim) kelimesi, uçkin (biliyor) hal fiili ile aynı köklü olmasına rağmen partisip değil, bir isimdir. Ğomaneri (dünkü) ise zarftan (“dün” anlamında ğoma ~ ğoman) türemiş bir sıfattır.
● Partisipler, sıfat olarak kullanıldığında perfektif, zarf olarak kullanıldığında emperfektıftir.
● Partisipler zaman ve şahsı göstermez. Faydalanan kişiyi de göstermez. Ayrıca tümleçli-tümleçsiz ayrımı (*) da yoktur. “Oturarak” ve “oturtarak” ayrımı, “yatarak” ve “yatırarak” ayrımı yoktur.
(*) Türkçe gramerde “nesneli fiil ve nesnesiz fiil ayrımı”.
■ Partisiplerin sondan ikinci hecesi vurguludur. Fiilbaşlı ise fiilbaşının son hecesi de vurgulu olur.
______________________________________________________________________
14.1.1. Tek-köklü fiilden türemiş partisip
______________________________________________________________________
Fiilin temsilî biçimi Partisip
t’axums kırıyor t’axeri kırılmış; kırarak; kıra kıra
ovalams sallıyor valeri sallayarak; sallaya sallaya
içilen (erkek) evleniyor çileri (erkek) evlenmiş, evli
oçilams (erkeği) evlendiriyor çileri (erkeği) evlendirerek
elaxedun kenara oturuyor elaxuneri kenara oturarak
elaxunams kenara oturtuyor elaxuneri kenara oturtarak
______________________________________________________________________
14.1.2. Çok-köklü ve çok-kökenli fiilden türemiş partisip
______________________________________________________________________
Fiilin temsilî biçimi Partisip
ibgars ağlıyor (PZ)(ÇM)(AŞ)(FN) (ÇX) bgareri/ bgarineri
imgars (HP) mgareri/ mgarineri
iğams götürüyor (PZ) ğmaleri, (ÇM) ğmaleri/ oğmaleri, (AŞ) ğaperi,
(FN) ğaperi/ ğeri
imers (AH)(HP) omaleri,
imars (ÇX) maleri
ikums yapıyor (PZ) xinaperi, (ÇM) xeneri, (AŞ) xenaperi,
ikoms (FN)(AH) xenaperi/ xeneri
ikips (HP)(ÇX) xveneri/ xvenaperi
imxors yiyor (PZ)(ÇM)(AŞ) şk’omeri
imxors /impxors (FN) ç’k’omeri
ipxors (AH) ç’k’omeri
imxors (HP) ç’k’omeri
ç’k’omups (ÇX) ç’k’omeri
it’urs söylüyor (PZ)(ÇM)(AŞ) zit’eri
zop’ons (FN)(AH) tkvineri, (AH-güneybatısı) t’k’vineri
tkumers/ tkumars (HP)(ÇX) tkvineri
no3’ers bakıyor (PZ-Noxlamsu) 3’elimeri, (PZ-Apso) 3’olimeri
no3’en (ÇM)(AŞ) 3’omileri
o3’ken/ o3’k’ers (FN)(AH)(HP)(ÇX) 3’k’omileri
ulun gidiyor (PZ)(ÇM)(AŞ) ø
(FN)(AH)(HP)(ÇX) xtimeri
mulun geliyor (PZ) molveri, (ÇM) ø, (AŞ) molveri/ moxt’ineri
(FN)(AH)(HP)(ÇX) moxtimeri
______________________________________________________________________
14.2. Kullanımı
______________________________________________________________________
14.2.1. İsim tamlayan sıfat olarak kullanımı
______________________________________________________________________
14.2.1.1. Tamlanan ismin önünde
Jur k’oçişi oç’k’omale miğurt’ez. Mşkorineri xut k’oçi keyemabğez. (FN-Sumla)
“İki kişilik yiyeceğimiz vardı. Beş aç insan daha üzerimize geldi.”
P’ut’uji ğureri montinape gamaxuy. (ÇM-Ğvant)
“Arı ölü yavruları dışarı atıyor.”
Kyupişen ncumoreri kapça eşiğams. (FN-Sumla)
“Küpten tuzlanmış hamsi çıkarıyor.”
● Bazen iki adet partisip birlikte sıfatsal deyimi oluşturur.
Henterez meşağeri moşağeri dulyape uğunan. (FN)
“Onların karışık işleri var.”
______________________________________________________________________
14.2.1.2. Tamlanan ismin arkasında
● Deyimleşmiş ifadelerde partisip, ismin arkasına konur.
Lu zeri opşk’omit. (PZ)
Luyu zeri opşk’omit. (ÇM)
Luu zeri opşk’omit. (AŞ)
Lux’u k’ank’eyi op’ç’k’omit. (HP)
Lux’u zeri kop’ç’k’omit. (ÇX)
“Lahana ezmesini yedik.”
Nanak lu-ncaxeriz mkveri elaçams. (FN-Sumla)
“Annem (kaynayarak pişen) lahana ezmesine azar azar un katıyor.”
Lu-ncaxerişi dido na-ren var aş’k’omu do kogyut’alu. (AH-Borğola)
“Lahana ezmesinin fazla olanı yiyemedi ve bıraktı.”
______________________________________________________________________
14.2.2. İsmin yüklemi olarak kullanımı (ismin arkasına konur)
______________________________________________________________________
Şk’omeri vore. (PZ)(AŞ-batısı)
Şk’omeri vor. (ÇM)
Şk’omeri bore. (AŞ-doğusu)
Ç’k’omeri bore. (FN ~ HP-P’eronit)
Ç’k’omeri vore. (HP ~ ÇX)
“Az önce yemiş haldeyim. Tokum.”
Orhani nek’na mok’limeri si giyondray. (ÇM-Ğvant)
Orhani nek’na k’limeri si k’ç’eşuy. (AŞ-Ok’ordule)
Orhanik nek’nas xe k’limeri si kçumers. (HP-P’eronit)
“Orhan kapıya tutunarak (= tutunmuş halde) seni bekliyor.”
K’ap’ineri vor. (ÇM)
“Koşmuş haldeyim. Az önce koştum.”
Puci-şk’imi mboli mboli mt’a şk’omeri on. (AŞ)
“İneğim bol bol ot yemiş durumdadır.”
Oxori k’ale movulur. Bere-ti cari şk’omeri miyonun. Ar piçi kodopxedat, dovisinapat. (AŞ-Ok’ordule)
“Evden geliyorum. Çocuk da yemek yemiş halde. Bir az oturalım da konuşalım.”
Fadime Xasanişa menç’are(r)i ren. (FN)
“Fatma Hasan’ın alın yazısıdır, onun eşi olmaya yazgılıdır.”
Ham na-mağodu menç’are(r)i miğut’u. (FN) (*)
“Bana olanlar, alın yazımda vardı, yazgılı idi.”
Msva met’axeri uğun do k’inçiz var aputxinen. (FN-Sumla)
“Kanadı kırık olduğundan kuş uçamıyor.”
Berepez “Lumcişe ordo oxoyişa moxtit” ma do çinadveri miyonun. (FN-Sumla)
Çocuklara “Akşam erkenden eve gelin” diye tembihliyim.
Marte-çkimiz “Pucepe livadiz mot amoşkumer” ma do çinadveri miyonun. (FN-Sumla)
Komşuma “İnekleri bahçeye sokma” diye tembihliyim ve sürekli söylüyorum.
Ma şumeri bore. (AH ~ HP-P’eronit)
“Ben kızgınım.”
Çkin ğoma lumci dido doç’k’indineri bort’it. (HP)
“Biz dün akşam çok yorgunduk (= yorulmuş halde idik).”
Para meçameri miğun. (HP) (*)
“Verilmesi gereken parayi vermiş durumdayım.” (Ne zaman nasıl verdiğim önemli değil.)
(*) bkz. Para mepçeret’i. “Geçmişteki bir olaydan önce (zorunlu olmadan) parayı vermiştim.
● Partisip “fiilden türemiş sıfat-zarf”tır. Tüm sıfatlar gibi, isim olarak da kullanılır.
Miti na-va miyonurt’u şeni elaxuneri vimordi. (ÇM-Ğvant)
“Kimsem olmadığı için yanaşma olarak büyüdüm.”
______________________________________________________________________
14.2.3. Zarf olarak kullanımı
14.2.3.1. Tek başına
14.2.3.2. Tekrarlanarak
______________________________________________________________________
14.2.3.1. Tek başına
Bere dojineri imorden. (ÇM) Çocuk uyuyarak büyüyor.
Rgineri culun. (ÇM-Ğvant) Yuvarlana yuvarlana iniyor.
______________________________________________________________________
14.2.3.2. Tekrarlanarak
K’ap’ineri k’ap’ineri ulurt’u. (PZ ~ AŞ) Koşa koşa gidiyordu.
Karmat’eşa cevulur/ Xe valeri valeri. (AŞ) Değirmene iniyorum/ Elimi sallaya sallaya.
Ngrineri ngrineri culun. (AŞ-Ok’ordule) Yuvarlana yuvarlana iniyor.
______________________________________________________________________
14.3. Yoksunluk bildiren {u-} önekli partisip
Yoksunluk bildiren {u-} önekli partisip, batı diyaleklerin çoğu (PZ, ÇM, AŞ-Ok’ordule, AŞ-Dutxe) ile doğu diyalektlerin bir kısmında (HP-Mak’rial, ÇX) kullanılır. (*)
●●● (*) (AŞ-Ortaalan, FN, AH, HP-P’eronit vs yörelerde gözlemlenmez.)
Ut’axeri kva duvari va cidven. (ÇM-Ğvant) Kırılmamış taş duvara koyulmaz.
Udorgeri p’ap’a xombun. (ÇM-Ğvant) Dikilmemiş fide kurur.
●●● Zarf olarak tüm bölgelerde kullanılan “{u-} önekli fiil-isim” (→ 15.2.) ile “{u-} önekli partisip” hemen hemen eşanlamlıdır. Nüans farkı hakkında ileri araştırma gerekmektedir.
● Bolu ili Düzce ilçesinde Osmanlı-Rus savaşından sonra (1877 - 1878) Çxala’dan göçenlerin yerleştikleri 12 köy bulunuyor. Bunların biri olan Osmanca köyünde oturan Nedim Toraman tarafından verilen bilgiye göre Lazcanın Çxala kökenli Düzce diyalektlerinde ut’axeli (kırmaksızın) gibi biçimler kullanılmaktadır. Nedense isimlere eklenen iki-taraf-edat {u-...-eli} (= -siz/ -sız/ -suz-/ -süz) ile aynı biçim oluşmuş.
______________________________________________________________________